Osmanlı mimarisindeki türbelerden bahsetmeden önce türbe tarihinde ve Osmanlı türbelerinin temelini oluşturan Anadolu Selçuklu dönemi türbelerinden kısaca bahsetmek gerekmektedir.

Anadolu Selçuklu türbeleri kaide ,gövde ve külah olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Kaidelerin altında içte cesetlerin konması için bir kripta(cenazelik)katı bulunmaktadır. Dışarıdan küçük bir kapı ile girilen kripta bölümünde cesetler ızgaralar üstünde ahşap sandukalar içinde yer alırlar. Mumyalama geleneğinin Osmalılar’da da bir süre devam ettiği bilinmekte, bununla birlikte inşa edilen türbelerde cenazenin konulduğu kripta bölümünün çok fazla benimsenmediği görülmektedir.

Kripta bölümüne Osmanlı türbelerinde çok fazla rastlanmamasının nedenlerinden biri dini inançlardan kaynaklanır. II.Murad’ın 1446 tarihli vasiyetnamesinde bu konu ile ilgili kayıtlar bulunmaktadır. II.Murad babası çelebi Mehmet’in türbesinde olduğu gibi kendi adına yapılacak türbede de kripta bölümünün bulunmasını istememiş ve Hz. Muhammed’in sünnetine uygun olarak cesedinin doğrudan toprağa verilmesini istemiştir. Böylece Yahşi bey , Yeşil ve karıştıran Süleyman Bey türbeleri gibi bazı yapılarda kripta bölümü bulunmakla beraber daha sonraki Osmanlı Hanedan türbelerinde kripta bölümüne yer verilmemiştir.

Osmanlı türbelerinin Selçuklu türbelerinden bir diğer farkı da Osmanlı türbelerinin girişinde bir revak bölümünün bulunmasıdır. Birkaç örnek dışında revak Osmanlı türbelerinde gövdenin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir.

Erken devir Osmanlı türbelerinde çoğunlukla kare planlı türbe tipi kullanılmıştır. Kare planlı türbeler genellikle yüksek bir kasnak üzerinde yer alan kubbeye, giriş bölümünde bir revaka sahiptirler .Erken devre ait en eski kare planlı ve revaklı hanedan türbesi XIV. yüzyılın sonlarına ait Gül çiçek  Hatun Türbesi’dir. Kare planlı türbeler genellikle içte de aynı planı tekrara etmişlerdir. Sultan II. Murad Türbesi’nde ise ortadaki kare planlı bölümün etrafını bir dehriz çevrelemekte, orta bölüm dört ayak ile aralarda yer alan dört sütunun birbirine sivri kemerlerle bağlanmasıyla oluşturulmuştur. Camilerde son cemaat yeri olarak benimsenen revakın türbelerdeki ilk denemelerinden biri Gülçiçek Hatun Türbesinde uygulamaya konulmuştur. Yıldırım Bayezid Türbesi’nde görülen üç bölümlü revak gelişmiş bir örnek olup sonraki türbelere öncülük etmiştir diyebiliriz.Sultan II. Murad Türbesi önünde yeralan revak ise sivri kemerleri , geniş mermer plakaları ile farklı bir revak örneği olarak karşımıza çıkar. Yine bu dönemde üst örtü olarak kubbe kullanışmış , kubbeye geçiş pandantif,tromp ve Türk üçgeni gibifarklı geçiş unsurları ile sağlanmıştır. Bu dönem kubbelerinin , çapı 16m. olan kubbesiyle Yeşil Türbenin dışında genellikle 4,5-10,5m. arasında değişen çaplara sahiptir. Erken devrin kare planlı türbelerinde duvarların üst bölümünde pencere yer almadığı gibi , giriş kapıları ise silmelerle çerçevelenmiş sade ve basık kemerli birer açıklıktan ibarettir.

Erken devir türbelerinde görülen bir diğer plan ise çokgen planlı türbelerdir. Bu plan tipinin en önemli örneği sekizgen planıyla Bursa Yeşil Türbe’dir. Gerek süsleme özellikleri gerekse mihrabı ve sandukaları ile farklılık arzeden türbe kripta bölümüne sahip tek Osmanlı hanedan türbesidir. Yine erken devre ait türbelerden biri olan Hatuniye Türbesinde altıgen planlıdır .Yeşil Türbe ve hatuniye türbeleriningirişinde revak bulunmamakta, fakat dışa taşkın , birer eyvan görünümünde portallere sahiptirler. Çokgen planlı erken devir türbelerinde duvarlara alt ve üst kısımlarda olmak üzere iki sıra halinde pencereler açılmıştır, bazen kubbe kasnağında da pencere açıklıklarına yer verilmiştir. Çokgen planlı türbeler gerek tezyinat açısından gerekse inşa açısından bazı kolaylıklara imkan vermesi sebebiyle en çok tercih edilen plan tiplerinden biri olmuştur.

Beylikler Dönemi’nde yeni bir plan tipi olarak kullanılmaya başlanan ve Osmanlılarda da uygulanmış olan bir diğer plan tipi ise açık türbelerdir. Açık türbeler kare planlı bir kaide üzerine kurulmuşlar, değişik örneklerinde ise kare , altıgen veya sekizgen bir alanın köşelerine yerleştirilen sütun veya ayakların kemerler yardımıyla birbirine bağlanması ve üzerlerinin bir kubbe ile örtülmesiyle oluşturulmuşlardır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun sadece siyasi alanda değil mimarlık ve sanat alanındada en uzun ve parlak dönemi olan XV. yüzyıl ortalarında başlayıp yaklaşık ikiyüzelli yıllık bir süreci kapsayan Klasik dönem olarak adlandırdığımız döneme ait türbelerde kare planlı ,Çokgen planlı ve açık türbe tipleri farklı uygulamalarla devam etmiştir.

Bu dönemde görülen kare planlı türbeler içerisinde ilk olarak Bursa’da bulunan Gülşah hatun türbesi, şirin hatun türbesi ,mükrime türbesi ve Gülruh hatun türbesi yer almaktadır. Bu döneme ait kare planlı türbelerde görülen bir özellikte kare planlı gövdenin girişlerinin karşısında geniş bir kemerle gövdeye bağlanmış birer eyvana sahip bulunmalarıdır. Bu plan tipinin abidevi Sultan I. Ahmed ve Hatice Turhan Valide Sultan Türbesidir.

Klasik dönemde en çok kullanılan plan tipi çokgen planlı türbelerdir. B u dönemde Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi ile Sultan III. Murad’ın Türbesi altıgen planlıdır. Bir diğer çokgen planlı türbe tipi olan sekizgen planlı türbeler klasik dönemde özellikle Mimar Sinan tarafından bütün yönleriyle değerlendirilmiştir. Gülbahar Hatun (1506)Selçuk hatun (1507) Sultan II.Bayezid (1512) ve Şehzade Mehmed Türbesi (1543) içte ve dışta sekizgen plana sahiptirler.Bunun dışında yine sekizgen planlı türbeler içerisinde yeralan iç kenar sayısı sekizden fazla olan türbelerde bulunmaktadır. Hürrem Sultan Türbesi’nde (1559) içte onaltı kenarlıdır. Dışta sekizgen içte haçvari planlı olan Ayasofya’daki Şehzadeler Türbesi ve dışta sekizgen içte galerili olan Sultan III. Mehmed Türbesi gibi örneklerde vardır.

Erken dönemde olduğu gibi klasik dönemde de açık türbe örneklerine rastlamaktayız. Hançerli Sultan Türbesi (1533) ve Fatma Hanımsultan Türbesi (1588-89) dört köşeye yerleştirilen birer sütunla oluşturulmuş kare planlı açık türbe şeklinde olup üstleri ise kubbe ile örtülmüştür. Şehzade Mahmud Türbesi altı kenarlı açık bir türbe , Gülnüş Valide Sultan Türbesi ise sekiz kenarlı açık türbe örnekleri arasında yer almaktadır. Açık türbelerde bulunan sandukalar daha dikkat çekici özelliklere sahiptir.

Klasik dönemde daha çok çokgen planlı türbe tipi uygulandığından kubbeye geçişte değişik unsurlar kullanılmıştır. Yine bu dönemde yapıların büyüklüklerine paralel olarak türbelerdeki pencere sayılarıda artmıştır.

XVII. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı ordularının Avrupa’da sürekli mağlubiyete uğraması ve Batı’nın , üstünlüğünü yavaş yavaş kabul ettirmesi , saray ve idarenin dikkatinin Batı’ya çevrilmesine sebep olmuş ve başka ordu olmak üzere devletin bir çok müessesinde ıslahatın gerekliliği kanaati hakim olmaya başlamıştır.

Sultan III. Ahmed ve onun sadrazamı Nevşehirli Damad İbrahim Paşa , memleketin 1683 Viyana bozgunundan beri devam eden gerilemesini durduracak bazı tedbirlerin alınması , toprak kaybı ve hazinenin büyük ölçüde sarsılmasıyla sonuçlanan sürekli savaşlara son verilecek bir barış devrinin başlatılması ve devletin bu arada toparlanmasına imkan sağlanması düşünce ve kanaatiyle , Pasaforça Antlaşması’ndan sonra bir sulh devrini başlattılar. Tarihimizde “lale devri” olarak anılan bu devreden itibaren Avrupa ile münasebetlerin artması, hem bir çok yabancı sanatçının Osmanlı topraklarına gelmesine ve Türk zevkinin değişmesine sebep olmuştur.

Son dönem olarak adlandırabileceğimiz bu dönemde Barok ve Ampir üslubunun etkilerini mimari ve süsleme alanlarında görmekteyiz. Yuvarlak şekiller , S kıvrımları , çelenk ve deniz kabuğu motifleri ve dalgalı hatlar bu dönemin en belirgin özellikleri arasında yer almaktadır. Bu dönemde görülen türbe tiplerinden biri köşeleri yuvarlatılmış kare planlı türbelerdir. Barok etkilerin görüldüğü ilk türbe Şehsuvar Sultan Türbesi’dir. Köşelere yerleştirilen çatı kuleleri , kemerler, sütun başlıkları ve frizler farklı özellikler gösteren revak türbenin ayrılmaz bir parçası olarak yerini korumaktadır. Sultan I. Abdülhamid Türbesi’nde de kare planın köşeleri içte dış kavise paralel dönmek suretiyle yuvarlaklaştırılmıştır.

Çokgen planlı türbe tipi bu dönemde kenar sayıları artarak uygulanmaya devam edilmiştir. Bu devre ait sekiz kenarlı türbelere örnek olarak Gülbahar Hatun ve Sultan II. Mahmud Türbelerini örnek olarak verebiliriz. Sekiz kenarlı türbelerin dışında on kenarlı türbelerde yine bu dönemde gördüğümüz çokgen planlı türbeler içerisindedir. Fatih Sultan Mehmed Türbesi ve Sultan III. Mustafa Türbesi ise farklı olarak on kenarlı plan şemasına sahiptir.

Dilimli türbelerin dışında Selçuklulardan beri türbe mimarisinde uygulanan bir diğer plan tipi ise daire planlı türbelerdir. Gülüştü Valide Sultan Türbesi ve Nakşidil Valide Sultan Türbesi silindirik gövdeye sahiptirler. Fakat Nakşidil Valide Sultan Türbesi’nin gövdesine yerleştirilen onaltı plastır türbenin silindirik görünümünü bölmektir. Yine nakşidil Valide Sultan Türbesi’nde ilk defa karşımıza çıkan bir uygulma ile revak bölümü gövdenin kavsine paralel olarak uzanmaktadır.

Bu dönemde kubbeye geçişte çoğunlukla pandantif kullanılmıştır. Kubbelerin üzeri ise kurşun kaplıdır. Kubbe kasnakları ise plastır ve konsollarla desteklenmiş , bazen bir tepe kuleciği ile son bulmuştur.XVIII. yüzyılın başlarından itibaren pencere formlarında farklılıklar görülmeye başlamış , pencere boyutları giderek küçülmüştür. Sandukaların sedef kakmalı ahşap parmaklıklar içine alınması geleneği de XIX. Yüzyılın ikinci yarısına kadar devam etmiş , daha sonra madeni şebekelerde kullanılmıştır.

Erken dönem Osmanlı türbelerinde dış duvar kaplamalarında çoğunlukla taş ve tuğla kullanılmıştır. Çok fazla olmamakla birlikte kesme taş ve dışta kaplama malzemesi olarak mermer malzemede kullanılmıştır. Mermer özellikle ön cephe kaplamalarında, revak tavan ve döşemelerinde, sanduka ve sanduka kaidelerinde kullanılmıştır.

Klasik dönemde çok sık rastlanan türbenin iç duvarlarının belli bir seviyeye kadar çini ile kaplanması erken dönemde sadece Yeşil Türbe ’de görülmektedir. Klasik dönemde de aynen kullanılan bu şema XVIII. Yüzyılda, batılı etkilerin egemen olmaya başlaması ile değişime uğramış, taş ve kalem işi süslemeler ön plana çıkmıştır.

HÜRREM SULTAN TÜRBESİ (1559)

Köşeleri profilli sekizgen gövdeli bir yapıdır. Sekizgen gövdeye bir revaktan girilir. Revağın kurşun çatısı 4 sütun ve beden duvarına taşıtılmaktadır. Alt ve üst kotta iki sıra penceresi vardır. Düzgün kesme taştan yapılan türbenin iç planı da sekizgendir.

SÜLEYMANİYE TÜRBESİ (16. YÜZYIL)

Sekizgen planlı yapı kesme taştan yapılmıştır. Yapı etrafını çevreleyen sekizgen planlı bir revağı vardır. Sekizgen planın köşeleri pahlanmıştır. Türbe giriş cephesinde kapı ve kapının üstünde 3 pencere, öteki yedi cephede altta 2 üstte 3 olmak üzere beşer pencere vardır. Üst kotta büyük sivri kemerlerin içindeki pencereler kaş kemerli ve alçı şebekelidir.

ZAL MAHMUD PAŞA TÜRBESİ

Zal Mahmut Paşa türbesinin duvarları iç ve dışta düzgün küfeki taşından yapılmıştır. Sekizgen plan özelliğine sahiptir. Revak ve kubbesi kurşun örtüdür. Revağı, başlıkları baklavalı dört mermer sütun taşır. Farklı bir pencere düzeni vardır. Yapı sekiz yüzünde 2 tür pencere sistemi görülür. Hacın kollarını oluşturan dörtyüzde, kapının bulunduğu ön yüzde yalnız üstekiler olmak üzere, iki katlı ikişer pencere; köşelerde ise bir üst pencere yer alır.

BARBOROS HAYRETTİN PAŞA TÜRBESİ TARİHÇESİ

Beşiktaş, fetihten sonra Osmanlı donanmasıyla ilişkisi sayesinde gelişmeye başlar. Kanuni Sultan Süleyman devrinde Kaptan-ı Derya Barbaros Hayrettin Paşa, Beşiktaş’ta bir yalıda oturur. Barbaros burada bir cami, bir medrese, bir de sıbyan mektebi yaptırır, öldüğünde de Beşiktaş’a gömülür.

Beşiktaş’ta Barbaros Meydanında iskele ile Sinan Paşa Camii arasındaki parkın içinde yer alan Mimar Sinan’ın eseri olan türbe XVI. yüzyılın ünlü denizci ve kaptan-ı deryası Barbaros Hayreddin Paşa adına ölümünden beş yıl önce yapılmıştır(Aslanapa, s.581).

Tezkerelere göre Sinan’ın ilk mezar yapısıdır. Barbaros’la başlayan 1540’lı yıllarda Hüsrev Paşa ve Şehzade Mehmet türbeleriyle süren ilk aşamada kubbeli prizma dışta ve içte sekizgendir(Kuran, 1986,s.78).

Kitabesine göre 948’de (1541-42) yapılan türbe dıştan oldukça sade bir görünüme sahiptir. Türbe klasik biçimde sekizgen planlı ve kesme taştandır. Kapı önünde üstü ayna tonozlu iki sütuna dayanan bir revak bulunur. Bu tonoz örtüsü mermerden baklava başlıklı sütunlar ve sivri kemerler üzerine oturmaktadır. Sekizgen gövdenin bütün yüzleri birbirinin aynıdır. Aynalık kısmında geometrik geçmeler, aralarındaki madalyonlar içinde ise mala kari palmet ve rumi motifli süslemeler hâkimdir.

Barboros Hayrettin Paşa Türbesi giriş cephesi dışında kalan bütün cephelerde yer alan ikişer pencerenin üst tarafta bulunan alçı petek şebekeli ve sivri kemerli, alttakileri ise mermer alınlıklı ve dikdörtgen sövelidir.

Aynı zamanda üst kat pencereleri kafesli olup renkli camlara sahiptir. Çatı basit bir silme ile nihayetlenir. Kubbe sekizgen alçak bir kasnak üzerine oturmaktadır. Sade görünüşlü cephe teşkilâtı içeride de devam etmiştir. Böylece türbeye ferah bir görünüş kazandırılmıştır.

Yapının tüm cephelerinin cephe özellikleri fotoğraflarda da görüldüğü gibi aynı özelliklere sahiptir.

Türbe içindeki sekiz alçı penceresi de aynı kompozisyondadır. Her pencere ayrı ayrı silmelerle çevrilidir. Bu cepheler üstte dışa taşkın bir silme ile son bulur. Daha üstte de yine aynı biçimde silmeli bir kasnaktan sonra kubbe yer almaktadır (Tahaoğlu,s.111). Özgün olmayan pencereler yakın tarihte onarım görmüştür. Eski fotoğraflardan türbenin şimdiki pencerelerinin özgün durumundaki gibi olduğu görülür. Oyma ve arkadan camlama tekniğiyle yapılan bu süslü pencerelerin bordürü, kartuşlar şeklinde paftalara ayrılmış, içlerine hurda rumiler ve pençelerden oluşan desenler yerleştirilmiştir. Orta bölüm ise turkuaz zemin üzerine, her iki yandan orta bağlardan çıkan ve yukarıda tekrar birleşerek kapalı formlar oluşturan iki tip iri Rumi’yle bezenmiştir. Turkuaz kırmızı, yeşil sarı ve çivit renkli camlar ile beyaz renk oluşturan camlar kullanılmıştır (Şişman, s.48.)

Yakın zamanda tamir gören türbenin kalem süslemeleri ve ahşap işlemeleri de yenilenmiştir. Türbenin giriş kapısı, giriş kapısı alınlığı ve kubbesi yazı bulunan alanlardır (Özsayıner, s.176). Giriş kapısı üzerinde sülüs yazıyla mealen “Bu Cezayir ve Tunus Fatihi merhum Gazi Kaptan Hayreddin Paşa’nın türbesidir. Allah’ın rahmeti üzerine olsun” H.948) yazılıdır.

Giriş kapısı alınlığı üzerine Celi sülüs yazıyla yeşil zemin üzerine mealen “Ya rab, O’na rahmet kapılarını aç” yazılıdır.

Kubbede ise yine celi sülüs yazıyla “esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla ey Rabbimiz, bizimle kavmimizin arasındaki işi gerçekle açığa çıkar. Muhakkak ki sen gerçekleri açığa çıkaranların en iyisisin”H.1378 yazılıdır. Kubbe ortasında besmeleyle birlikte altın yaldızla yazılmış Araf süresinin 89. ayeti bir madalyon halinde yer alır.

Mukarnas köşeliklere oturan kubbe motifleri rûmîler, palmetler ve şemselerden meydana gelmektedir. Türbe içindeki dört sandukada Cafer Paşa. Barbaros Hayreddin Paşa. Cezayirli Hasan Paşa ve Barbaros’un hanımı Bâlâ Hatun bulunmaktadır. Türbe dışındaki hazîrede ise Barbaros’un yakınları vardı. Türbe içinde sandukalar dışında iki büyük şamdan, bir ahşap Kur’an mahfazası, bir sakal-ı şerif ve arabesk süslemeli bir metal vazo İle 1816 tarihli Seyyid İbrahim imzalı bir hat levhası vardır. Vaktiyle türbenin içindeki sanduka üzerinde eski bir sancak vardı (Encümen, d.248). Sancağın orijinali İstanbul Deniz Müzesi’nde bulunmaktadır (Tahaoğlu,s.113). Türbede sancaktan başka bir fenerin de Türk İslam Eserleri Müzesinde olduğu Encümen Arşivindeki dosyadan anlaşılmaktadır (Encümen, D.248).

Türbe, Barbaros Hayreddin Paşa’nın son yıllarında oturduğu yalısının yakınında inşa edilmişti. Sonraları bu yalı ortadan kalkmıştır. Türbenin çevresinde de zamanla geniş bir hazîre meydana gelir. 1944’e doğru burada bir Barbaros anıtı yapılması kararlaştırıldığında türbenin etrafı açılmış, aralarında II. Abdülhamid devrinin Beşiktaş muhafızı Yedi sekiz Hasan Paşa’nın mezarının da bulunduğu hazîre kaldırılmış, türbe de restore edilmiştir. Yedi Sekiz Hasan Paşanın Kabri ve hazire Beşiktaş Yahya Efendi Dergahı Haziresi’ne nakledilmiştir (Encümen, D.248).

KAYNAKÇA