İstanbul’da Sultanahmet Camii, Süleymaniye Külliyesi ve Ayasofya’dan sonra en fazla ziyaretçi çeken tarihi yapılarından biri olan Kariye Müzesi/Camii üzerine, kadim mabedin restorasyon projesini yönetmekte olan ülkemizin önde gelen restorasyon uzmanlarından Yüksek Mimar Sevilay Uludağ ile konuştuk.
Kariye, Yunanca kırsal kesim anlamına gelen Khora kelimesinin dilimize Kariye şeklinde uyarlamasıyla ortaya çıkmış bir mekân ismi. Mezkûr isim, ilginç bir şekilde Arapçada köy anlamına gelen karye ile de benzerlik gösteriyor. Her neyse…
Konumuz Kariye Müzesi. Kariye Camii demeyi tabii ki daha fazla arzu ederdik. Bu mesele bahs-i ahar. İstanbul’un fethedilmeyi beklediği 5. yüzyılda şehrin yöneticileri, kentlerinin kapılarını sıklıkla yoklamakta olanlardan korunmak için mütemadiyen surlar inşa etmekle meşgul olmuş. Kadim şehrin Doğu Roma hâkimiyeti altında bulunduğu dönemde Khora Kilisesi İmparator Justinianos tarafından 527 ila 565 yılları arasında inşa edilmiş.
Khora Kilisesi, 11’inci yüzyılda İmparatorluğu yönetmiş bulunan Komnenoslar Hanedanı döneminde Blakhernai Sarayı’nın yakınlarında kalması sebebiyle saray şapeli olarak da kullanılmış. Kilise, ilgili yüzyılın sonlarına doğru İmparator I. Aleksios’un kayınvalidesi Maria Daukaina marifetiyle yeniden inşa edilirken Latin istilası sırasında tahribata uğramış, II. Andronikos döneminde tamir edilerek bir hayli genişletilmiş ve güney kısmına şapel eklenmiş. ‘Yeniden inşa’ denilebilecek bu geniş çaplı restorasyon sürecinde mozaik ve fresklerle donatılmış.
Bugünün Kariye Müzesi’nde ziyaretçilerini karşılamakta olan mozaik ve freskler 14’üncü yüzyıl Doğu Roma resim sanatının estetik kavrayış, düşünce ve hayal/kurgu gücüne işaret etmektedir.
Nihayet Feth-i Mübîn…
Ve nihayet Feth-i Mübîn; İslâm’ın beklediği şerefli gün… Pek çokları Nazım Hikmet’in “Sekiz yüz elli yedi” serlevhalı şiirinden bîhaberdir: “İslam’ın beklediği en şerefli gündür bu.
Rum Konstantiniyye’si oldu Türk İstanbul’u!”
Kariye Kilisesi, camiye dönüşmek için İstanbul’un fethinden sonra 58 yıl beklemiş. Miladi takvimin yaprakları 1511 yılını gösterirken Vezir Hadım Ali Paşa kiliseyi camiye çevirmiş. Malum olduğu üzere Osmanlı şehirlerinde hayat camilerin etrafında şekillenirdi. Bu bağlamda Kariye Camii’nin çevresi de kısa süre içerisinde medrese, tekke, türbe, çeşme, imarethaneler ile şenlendirilmiştir.
Kariye’de 434 yıllık huzur…
Kariye Camii İstanbul’daki Türk Cihan Hâkimiyeti yıllarında tam 434 yıl cami/mescit olarak kullanıldıktan sonra Tek Parti döneminde ‘gördürülen lüzum’ üzerine 1945 yılında tekrar müzeye dönüştürülmüştür.
1948-1951 yılları arasında ABD’nin Marshall Planı kapmasında nesillerimiz süt tozu ile zehirlenirken 1948-1958 yıllarında Amerikan Bizans Enstitüsü mal bulmuş mağribi gibi Kariye Camii’ni tahrif etmiş. Enstitü’nün ellerinden her iş gelen uzmanları marifetiyle üzerleri örtülen mozaik ve freskolar keşfedilmiş. Mezkûr tarihten sonra Kariye Müzesi, Ayasofya Müzesi’ne bağlanarak anıt müze olarak varlığını günümüze kadar sürdürmüştür.
Böyle bir girişten sonra 2013’ten günümüze restorasyonu devam etmekte olan Kariye Müzesi’ne dair yazımızı günümüzün en önemli restorasyon uzmanlarından yüksek mimar Sevilay Uludağ ile yaptığımız mülakata dönüştürelim.
Sevilay Hanım. Kariye Camii’nin kısa tarihçesini bir de sizden dinleyebilir miyiz?
Tabii ki. Günümüzde Kariye Camii veya Kariye Müzesi adları ile tanınan yapı, Ayasofya’dan sonra en fazla tanınan anıt eserlerimizdendir. Yapı geçmişte İstanbul’un altıncı tepesinde Haliç’in güneyinde inşa edilen Khora Manastırı’nın İsa’ya ithaf edilmiş ana kilisesiydi. Altıncı yüzyıla giden tarihsel geçmişi ile çok katmanlı bir yapıya sahip olan Kariye Müzesi, Bizans’ın geç döneminde (Paleologos Hanedanı Dönemi) 1316-21 yılları arasında Theodoros Metokhites tarafından büyük ölçüde yenilenerek ve bezenerek bugünkü şeklini almıştır. Mozaik ve freskleri ile Bizans sanatının ve dünya sanatının gelişiminde çok önemli bir yere sahip olan yapı Erken İtalyan Rönesansı anıtlarıyla özellikle de Giotto’nun Arena Şapeli’ndeki freskolarıyla kıyaslanır.
Atik Ali Paşa tarafından camiye çevrildi
Bizans döneminin bu önemli kilisesi İstanbul’un 1453 yılında fetih edilmesi ile bir süre boş kaldıktan sonra II. Beyazıd döneminde 1511 yılında Sadrazam Hadım Ali (Atik Ali) Paşa tarafından camiye çevrilmiştir.
Kariye, naos, kuzey taraftaki iki katlı ek yapı (anneks), iç narteks, dış narteks ve güney taraftaki mezar şapeli (parekklesion) ile beş ana mimari mekandan oluşan haç planlı bir yapıdır. Osmanlı döneminde etrafında zamanla oluşan medrese, tekke, türbe, çeşme, imaret ile birlikte bir manzumenin merkezi olmuştur. Cumhuriyetin ilanından bir süre sonra şehirdeki Bizans anıtlarının restorasyonu ile ilgili çalışmalar kapsamında Amerikan Bizans Araştırmaları Enstitüsü ile Dumbarton Oaks’ın çalışmaları ile restore edilmiştir ve Ayasofya Müzesi’ne bağlı bir anıt müze olarak da varlığına devam etmektedir.
Kariye Müzesi’nin içinde yer aldığı Edirnekapı için de bir paragraf açalım dilerseniz. Osmanlı hâkimiyetinin öncesinde burası dini bir merkez hüviyetinde gözüküyor.
Doğrudur İbrahim Ethem Bey. Kariye Müzesi’nin konumlandığı Edirnekapı semti; Tarihi Yarımada içerisinde yer alıp Ayvansaray semtini de içine alan ve aynı zamanda kentin batı surları ile çevrelenen İstanbul’un en yüksek tepesi olan Edirnekapı tepesinde yer alır.
Sur dışında kalan tarihi Edirnekapı Şehitliği ve Edirnekapı Mezarlığı da semtin bütünü içinde düşünülür. Semt, Edirnekapı’ya dek uzanan Fevzipaşa Caddesi ile güney ve kuzey olarak kesilmektedir. Batıda Bizans surları ve Edirnekapı’sını da içine alan Sulukule Caddesi ile doğusunda ve güneydoğusunda Fevzipaşa caddesinin her iki tarafında da devam eden Karagümrük mahallesi, kuzey batısında Dervişali Mahallesi, sur dışında batıda Eğrikapı semti yer alır. Edirnekapı Tepesi İstanbul’un tarihi yarımadasın da bulunan yedi tepesinden altıncı tepedir. Söz konusu bu tepe üzerinde Mihrimah Sultan Cami, Kariye Müzesi, Ayios Yeoryios Rum Kilisesi, Ayios Dimitrios Kilisesi, Atik Ali Paşa Camii ve Tekfur Sarayı gibi anıt yapılar bulunmaktadır.
Tarihsel Süreçte Kariye Müzesi ve Edirnekapı semtinin topoğrafyasında ne türden değişiklikler meydana gelmiştir?
Bizans döneminde Edirnekapı semti, adını buradaki sur kapısından almıştır. Kapının Bizans dönemindeki adı ‘’porta harisius veya ‘’Mezarlık Kapısı’’ anlamında kullanılan ‘’Miriadron’’dır. Ayrıca Bizans döneminde kapının, merasim kapısı olarak kullanıldığı da bilinmektedir. Bizans imparatorlarının sefere çıkarken veya seferden dönerken bu kapıdan geçtikleri ve kapının Mese Caddesi üstünde yer aldığı bilinir. Ayrıca Bu kapının İstanbul’un fethi sırasında ilk açılan sur kapısı olduğu söylenir.
Edirnekapı semti geç roma döneminden itibaren önem kazanmaya başlamış İstanbul’un eski semtlerinden biridir. 4. Yüzyılda Konstantin surlarının dışında kalan bu bölge; 5. yüzyılda II. Theodosios tarafından inşa ettirilen ve batıya doğru genişletilen surların içinde kalarak son sınırı teşkil eder. Yine 5. yüzyılda yazılan Natitia Urbis Costantinopolinae’ ye göre şehir 12’si sur içinde olmak üzere 14 bölge ve 322 alt birime ayrılmıştır. Edirnekapı’nın da içinde olduğu bölge 14. Bölgedir.
Şehre, Porta Harisius veya diğer bir adıyla Andrinopolis kapısından (Edirnekapısı) girilmekte idi. Kapı Edirne yolu üzerinde bulunduğu için bu ismi almıştır. Söz konusu bu yol Doğu ve batı arasındaki en büyük uluslararası ticaret yolundan biri Egnatia Yolu veya özgün adıyla Via Egnetia’dır. Porta Harisius (Edirnekapısı) kapısına uzanan bu Antik Roma ticaret yolu Bizans dönemi ile birlikte eski önemini yeniden kazanmıştır. Dolayısıyla Trakya’dan gelen yolcu ve mal getiren esnaflar bu kapıdan girer ve şehir merkezine uzanan çeşitli dükkânlar, nalbantlar, aşevlerinin yer aldığı yol boyunca (Bizans Döneminde ki adı ile Mese Caddesi) ticaret yapılırdı.
Edirnekapı; altıncı tepe…
İstanbul (Kostantinopolis) kentinin kurulu olduğu yedi tepenin en yükseği olan altıncı tepenin (Edirnekapı) sırtını ve eteğini kapsayan bu bölge; tepenin en yüksek noktasından itibaren güney yönünde Lykos Deresine (Bayrampaşa) doğru vadiden aşağıya hafif eğimli, kuzey yönünde ise Haliç’e doğru inen dik bir yamaçtan müteşekkildir. Lykos Deresi’nin (Bayrampaşa) bir yarık meydana getirdiği hat, doğal bir sınır meydana getirmekteydi. 1959 yılında Lykos Deresi (Bayrampaşa Deresi) kapatılarak yerine kuzeybatı-güneydoğu yönünde uzanan bugünkü Vatan Caddesi yapılmıştır.
Kapının hemen karşı tarafında yolun sağında 9. Yüzyılda inşa edilen Ayios Georgios Kilisesi bulunmaktaydı. Kilise 1562-1565 yıllarında Mihrimah Sultan Camisi’nin inşası üzerine yıkıldı ve bugünkü yerinde yeniden inşa edildi. 1726’da restore edilen kilise, kayıtlara göre 1836’da Mimar Hacı Nikolaos tarafından yeniden inşa edildi. Aya Yorgi Kilisesi kayıtlara o dönem Aziz Nikolas diye geçmişti. 1974’te Vakıflar idaresine geçen kilise, 2017’de restorasyonu yapılarak ve ibadete açık durumdadır.
Mese caddesinin solunda, (günümüzde ise Fevzipaşa Caddesi’nin solunda ve Salma Tomruk olarak adlandırılan caddenin kavşak oluşturduğu köşe noktada) Bizans’ın dört büyük açık sarnıcından biri olan Aetios Sarnıcı bulunmaktaydı. Sarnıç dönemin valisi Aetius tarafından 421 yılında yaptırılmıştır. Anıtsal bir yapısı olan Aetius Sarnıcı, 244×84 metre ölçüsünde dikdörtgen planlıdır. Derinliği yaklaşık 13-15 metre, duvar kalınlığı 5-20 metredir. P.Gylles, 1540 yılında burasının bütünüyle kurumuş bir halde olduğunu ifade eder. Osmanlı dönemine suları boşalıp bütünüyle kurumuş halde ulaşan sarnıç, toprakla doldurulup bostan haline getirilmiştir. Çukurda bulunmasından ötürü “Çukurbostan” adıyla da anılmıştır.1926 sarnıç kalıntılarının üzerine eski adı ile Vefa yeni adıyla Karagümrük Stadı kuruldu.
Mese Caddesi Konstantinopolis’in ilk ve önemli arteri idi. Bu yolun Havariyun Kilisesi’nden (Günümüzde yerinde Fatih Cami’si bulunmaktadır) geçerek Harisius Kapısı’na (Edirnekapısı) ulaşan kısmı Mese’nin kuzeybatı aksını teşkil ederdi. Bu yol bugünkü Fevzipaşa Caddesi ile örtüşmektedir. Bizans döneminde şehrin yerleşim dokusu, esas olarak Marmara Denizi’ne paralel şekillendiğinden Edirnekapısı’na yönelen yol, şehrin daha az meskûn bölgeleriydi. Fevzipaşa Caddesi sınırının bir ucunu oluşturan Edirnekapı, Osmanlı dönemi boyunca da önemini korumuştur. Fatih Sultan Mehmed döneminden Cumhuriyet’in ilanına kadar Osmanlı padişahlarının tahta çıkışlarında kılıç kuşanma merasimi için Topkapı Sarayı ile Eyüp Sultan arasında yapılan kılıç alayının güzergâhında devam eden Fatih Külliyesi ile Edirnekapı aksı günümüzdeki Fevzipaşa Caddesi’dir. Bizans döneminde olduğu gibi, kentin yönetim merkezi ile kutsaliyet merkezini birbirine bağlayan bu aks, Osmanlı Divanyolu’nun (Bizans Döneminde Mese) da bir parçası niteliğindedir. Ayrıca Avrupa’daki seferlere çıkılırken ordunun Edirnekapı’dan gönderilmesi ve Tanzimat’a kadar İstanbul’a gelen elçilerin kente Edirnekapı’dan girmesi, bu önemi destekler nitelikteki geleneklerdir.
Cumhuriyet Döneminde ise 1929 yılında Fatih-Edirnekapı Tramvay hattının açılışı yapılmış olup cadde 1959 yılında da genişletilmiştir. Cadde bir süre sonra, 1960 yılların sonunda surlara açılan yeni bir geçitle son halini aldı. Ayrıca Fevzipaşa Caddesi aksı üzerinde Osmanlı Döneminde Fatih Külliyesi’nin inşası, Yavuz Sultan Külliyesi ve Mihrimah Sultan Külliyesi’nin de inşası ile kentin üç tepesi üzerinde siluetin önemli parçaları tamamlanmış oldu.
Ülkemizdeki ve Balkanlarda gönül coğrafyamızdaki pek çok tarihi mimari yapıyı aslî hüviyetine uygun bir keyfiyette restore eden Yüksek Mimar Sevilay Uludağ ile gerçekleştirdiğimiz mülakatın ikinci bölümünün öznesinde İstanbul’un fethinin öncesinde ve sonrasında kadim şehirde meydana gelen düzenlemeler ile Kariye Camii’nin Osmanlı ve Cumhuriyet dönemindeki vaziyeti var.
Sevilay Hanım, Feth-i Mübîn’in hemen sonrasındaki İstanbul’un durumuna ilişkin büyükçe bir paragraf açacak olursak neler söylemek istersiniz?
Tarihi Yarımada bölgesi, Roma İmparatorluğu’nun en önemli merkezlerinden biri olma özelliğine sahip bir yer olmasının yanında 1058 yıl Bizans’a, 469 yıl Osmanlı Devleti’ne başkentlik yapmıştır.
Bizans döneminde şehir hangi isimle anılmaktaydı?
Bizans Döneminde başkentin adı Konstantinopolis iken Osmanlı döneminde ise şehrin adı değişmemiş sadece Arapça söylenişi ile Kostantiniyye denmiştir.
Osmanlı’da İstanbul’un silueti mimari yapılarla şekillenmiştir
Osmanlı İmparatorluğu döneminde yedi tepenin kurgulanış biçiminde Roma ve Bizans dönemlerine benzer yaklaşımlar sergilenmiştir. Yükseltiler üzerine inanç yapıları ya da anıtsal nitelik taşıyan yapılar inşa edilmiştir ve böylece İstanbul’un silueti ve topografyası mimari değer taşıyan eserlerle şekillenmeye devam etmiştir.
1453 İstanbul için yeni bir milat…
1453 yılında Osmanlı kuşatması sonucunda Konstantinopolis’in fetih edilmesi ile birlikte kent tarihinde yeni bir dönem başladı. Kentin Osmanlı başkentine dönüşmesi yolunda büyük bir dönüşüm sürecine girildi.
Feth-i Mübîn’den önce şehir bakımlı mıydı?
Fethin hemen öncesinde ve sonrasında kent oldukça bakımsız ve harap durumdaydı.
Sur içinden bahsediyorsunuz. Okuyucularımız bu bahiste ne kadarlık bir alanı tahayyül etmeli?
İstanbul sur içi 13 km²’dir.
Bizans nüfusu nerelerde mukimdi?
Şehrin fethedildiği dönemde nüfus Haliç ile Marmara sahili arasında yoğunlaşmıştı.
Bir soru daha? Bizanslılar kaç kişiydi?
Şehrin fetih öncesindeki nüfusu için 30 bin ila 50 bin arasında tahminler yürütülür. Türk İstanbul’un nüfusu 1477 tahririne göre 60 bin ila 70 bin arasında tahmin edilmektedir.
Fetih tarihi şehirde neleri değiştirdi?
Öncelikle çehresi değişti İbrahim Ethem Bey. Fetih ile beraber kentin imarı ve inşası için faaliyetlere başlandı. Kenti nüfuslandırmak için Trakya’dan, Anadolu’nun çeşitli bölgelerinden ve Bursa’dan Türkler, Rumeli’den Yahudiler ile farklı bölgelerden Hıristiyan birçok aile İstanbul’a nakledildi.
Fethin hemen sonrasında Osmanlı Cihan Devleti’nin yeni başkentin ihtiyaç duyduğu pek çok işlev için mevcut yapıların kullanıldığını görüyoruz.
Konutlar benzer işlevleriyle şehrin yeni gelen sakinleri ve nüfusu arttırmak amacıyla geri davet edilen eski sakinler tarafından aynı işlevle kullanılmıştı. Zaman içerisinde şehre yoğun bir Müslüman nüfusun iskânı ile birlikte bir takım yapıların Müslümanların ibadetlerine açılması zorunluluk haline gelmişti.
Mahallelerin merkezine camiler inşa edildi
İstanbul’da bir Türk-İslâm kenti kuruluyor olması sebebiyle de her birinin çekirdeğinde bir cami veya mescit yer alan mahalleler kurulmaya başlandı. Dolayısıyla kentte yeni oluşturulmakta olan Müslüman mahalleleri bir mescid veya cami etrafında konumlanmış konutlardan oluşmaktaydı.
Konstantinopolis’in fethine katılan komutanların Bizans dini yapılarını cami ve mescide dönüştürmedeki rolleri büyüktür. İstanbul’a gerekli nüfusu getirip yerleştirmekle görevlendirilen komutanlar öncelikle oluşturdukları mahallelerde, mahallenin çekirdeği kabul edilen mescit ve camileri kurdular. Bununla birlikte mevcut olduğu hallerde bölgedeki Bizans kilise veya şapellerini kullanmaktan da geri durmadılar.
İstanbul’un Fatihi Sultan II. Mehmed Han döneminde gözlemleyen bu türden uygulamalar II. Bayezid döneminde bu defa vezirler gibi yüksek rütbeli memurların katkılarıyla devam etti.
1463-1470 yılları arasında inşa edilen Fatih Külliyesi bölgenin karakteristik görünümünde önemli bir yere sahiptir. Bu dönemde İstanbul’un Trakya çıkışı Edirnekapı’ya gelince dini ve sosyal işlevli yapılar ve nüfus da Edirnekapı, Sultan Selim ve Fatih bölgelerinde yoğunlaşmıştı. Şehrin önemli trafik kavşağını ve bölgenin yeşil alanlarını oluşturan bu boş bölgeler üzerinde, imari yapılaşmanın mevcut olduğu görülür. Yeni mahallelerin kurulması azaldıkça dönüştürme işlemi de azalarak 17. yüzyılla birlikte tamamen sona ermiştir.
Fatih-Edirnekapı arasında kara gümrüğü kurulması ve Karagümrük semtinin oluşmasıyla Edirnekapı’ ya kadar sürekliliği olan alışveriş ve sosyal aks oluşmuştur.
Çok önemli bildiler verdiniz. Buradan, Cumhuriyet Dönemi’ne ve bahusus Kariye’nin bulunduğu Edirnekapı semtine geçelim dilerseniz…
Hay hay İbrahim Ethem Bey. 19. yüzyıl sonundan Cumhuriyet’in 1960’lı yıllarına kadar kamulaştırma, meydan ve yol açma faaliyetleri şehrin yapısını yok ettiği gibi Edirnekapı semti de bundan nasibini almıştır.
Ne türden tahribatlar yaşandı?
Neler yaşanmadı ki! Ahşap evler yakıldı, yıkıldı, yerlerine betonarme sevimsiz evler- apartmanlar inşa edildi. Apartmanlaşma etkisi ile kent sakinleri adeta yok oldu! Böylece semtin devamlılığı kısmen kopmuş oldu.
Edirnekapı’ya uzanan Fevzipaşa Caddesi’nin açılması bölgenin sokak dokusunu farklılaştırdı. Söz konusu tarihe kadar yangın zararları dışında sokak dokusu korunmuş olan bölge, apartmanlaşma ve yol çalışmaları ile özgün dokusundan iyice uzaklaştırıldı. 1954-1960 yılları arasında yapı yoğunluğu arttı.
Günümüzde Fatih, ana akslarda daha çok ticaret ve konaklama fonksiyonunun yer aldığı bir bölge konumuna geldi.
İstanbul’un tarihsel topoğrafyasının gelişiminin son evresi olan Cumhuriyet dönemi, İstanbul’un tarihi ile kıyaslanınca oldukça kısa bir dönem olsa da bu dönem tarihî topoğrafyanın şekillenmesinde önemli bir yer işgal etmektedir. Cumhuriyet döneminden günümüze kadar olan süreç, İstanbul’un metropolleşme süreci olarak değerlendirilmektedir.
4 asrı aşkın bir süre cami olarak kullanılan ibadethanenin müzeye çevrilme sürecine de kısaca değinir misiniz?
Tabii ki.. Kariye Camii, Bakanlar Kurulunun 29.08.1945 tarihli kararı ile müzeye dönüştürülmüş, bu tarihten sonra birçok kez lokal onarımlar görmüştür. 6.12.1985 tarihinde ‘’İstanbul Tarihi Yarımda’’ genelinde Dünya Miras Listesi’ne giren Kariye Müzesi yapı özelinde de 16.09.1987 Korunması Gerekli Kültür Varlığı olarak tescil edilmiş ve anıt eser statüsünde koruma grubu I olarak belirlenmiştir.
Mabedin Dünya Miras Listesi’ne dâhil edilmesine dair neler söylemek istersiniz?
UNESCO tarafından 1972 yılında kabul edilen “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Hakkında Sözleşme”yi 1983 yılında imzaladık.
“İstanbul’un Tarihi Alanları” adıyla 6 Aralık 1985 tarihinde 356 nolu kod ile Dünya Miras Listesi’ne alınan dört koruma alanı, söz konusu ‘liste’ye alınmadan çok daha önce ulusal mevzuat kapsamında ilk koruma planları hazırlanmış ve onaylanmıştı. Topkapı Sarayı ve Sultanahmet Bölgesi 1953 yılında ‘’Arkeolojik Park’’ olarak ilan edilmiş; Zeyrek Camii ve çevresi 1979 yılında, Süleymaniye Camii ve çevresi 1977 yılında ve Kariye Müzesi’nin de içinde bulunduğu alan olan Kara Surları ise 1981 yılında koruma altına alınmıştı.
Dünya Miras Komitesi tarafından üstün evrensel değer taşıyan varlıkların tanımlanmasında kullanılan ölçütler kapsamında (1-2-3 ve 4 nolu) kültürel kriterleri karşılayan İstanbul Kara Surları, UNESCO’nun 1985 yılında ‘’İstanbul’un Tarihi Alanları’’ adıyla ilan ettiği dört Dünya Miras Alanı’ndan (DMA) biridir. Üstün Evrensel Değer (ÜED) beyanında bu alan, Theodosius döneminde yapılan Kara Surları’nın iki tarafındaki alan ” olarak betimlenmiştir. Kara Surları Tarihi Yarımada’yı batıda, kara yönünde sınırlayan ve güneyde Marmara Denizi’nden başlayıp kuzeyde Haliç’e kadar uzanan surları ve yakın çevresini içerir ve yaklaşık olarak 6 km uzunluğunda 16,5 hektarlık bir alana yayılır.
İstanbul Dünya Miras Alanlarının Dört Bileşeninden biri olan Kara Surları’nın kültürel hinterlandında Chora (Kariye Müzesi), Tekfur Sarayı- Blakhernia Sarayı da dâhil olmak üzere küçüklü büyüklü birçok anıt eser yer almaktadır.
Restorasyon uzmanı yüksek mimar Sevilay Uludağ ile gerçekleştirdiğimiz Kariye Restorasyonu mülakatımızın üçüncü bölümünde tarihi eserin vakıf medeniyeti bağlamında restorasyon süreçlerini ele alıyoruz. Bu çerçevede muhatabımız Sevilay Uludağ tarihi İstanbul depreminin bölgedeki etkilerinden ecdadımızın vakıf tesis etme şuuruna kadar pek çok sorumuzu büyük bir yetkinlikle cevapladı.
Sevilay Hanım, Kariye’nin dünden bugüne restorasyon süreçlerine değinir misiniz?
Altıncı yüzyıla giden tarihsel geçmişi ile çok katmanlı bir yapıya sahip olan Kariye Müzesi, Bizans’ın geç döneminde (Paleologos Hanedanı Dönemi) 1316-21 yılları arasında Theodoros Metokhites tarafından büyük ölçüde yenilenip bezenerek bugünkü şeklini almıştır.
14.yüzyıldan günümüze ulaştığı düşünülen Kariye Müzesi’nin mozaikleri ve freskleri “Başkent Üslubu” dediğimiz Bizans Rönesansı’nın en muhteşem eserleridir.
Bizans döneminin bu önemli manastır kilisesi İstanbul’un 1453 yılında fetih edilmesi ile bir süre boş kaldıktan sonra II. Beyazıd döneminde 1511 yılında Sadrazam Hadım Ali (Atik Ali) Paşa tarafından camiye çevrilmiştir. Türk devrinde, kilise dışındaki manastır yapıları zamanla yıkılarak kaybolmuştur.
Anıt eser, Dünya Kültür Mirası Listesi’ne girdiği 1985 tarihinde ne durumdaydı?
Kariye Müzesi’yle ilgili iki rapor hazırlanmıştı. 1981 Mora raporunda Kariye Camii’nin çatı örtüsündeki kurşun levhaların ve su borularının kötü durumda olduğundan, dış cephelerde derz boşluklarının yakın dönemde doldurulmuş olduğundan, tuğla kırıklı çimento bağlayıcılı harçlı sıvaların kullanıldığından ve yüzey çatlaklarına dolan yağmur sularının buharlaşamamasından söz edilmekteydi. Ayrıca boyalı yüzeylerde tuzlanma sorununun mevcudiyetine temas edilmişti.
Bir de 1983 Massari raporu söz konusu… Raporda son yıllarda restorasyonla yapının büyük ölçüde koruma altına alındığı fakat yıllar içerisinde oluşmuş tahribatın etkilerinin de görüldüğü belirtiliyor. Ayrıca raporda yapıdaki nemin ölçülerek yapının eğimli yoldan ve çatıdan gelen yağmur sularına maruz kaldığına vurgulanmıştır.
Massari raporunda kubbe ve kemer içlerindeki mozaik ve duvar resimlerine ilişkin kayıplarının çatıdan gelen sudan kaynaklı olduğu belirtilerek genel olarak sıva kayıplarına yol açan nedenlerden birinin de nem çekici tuzlanmanın varlığı olarak adreslenmişti.
Raporun sonunda genel olarak nem, tuzlanma, yoğunlaşma nedeni ile nemlilik ve lokal olarak çatıdan sızan sulardan bahsedilmekteydi.
Her iki raporda Kariye Camii’nin ve Müzesi’nin 1985 yılındaki mevcut durumu belirtilmiştir.
Kariye’de tarih boyunca gerçekleştirilen restorasyonlar hakkında neler söylemek istersiniz?
Günümüzde Kariye Camii veya Kariye Müzesi adları ile tanınan yapı, Ayasofya’dan sonra en fazla tanınan anıt eserlerimizdendir. Yapı geçmişte İstanbul’un altıncı tepesinde Haliç’in güneyinde inşa edilen Khora Manastırı’nın İsa’ya ithaf edilmiş ana kilisesiydi.
Çok katmanlı yapı…
Altıncı yüzyıla giden tarihsel geçmişi ile çok katmanlı bir yapıya sahip olan Kariye Müzesi, evvelce büyük bir kompleksin merkezini teşkil ediyordu.
11. Yüzyılda İmparator I.Aleksios Komneos’un kayınvalidesi Maria Dukaina zamanında harap olan kilise yeniden ihya edilmiş olup bu inşa döneminden sonra tekrar harap olan yapı bir süre sonra İmparator Aleksios’un küçük oğlu İsaakios tarafından 12. yüzyılda tekrar ihya edilir.
O dönemden günümüze tarihi mabedin hangi yapı birimleri ulaşmıştır?
Bu dönemden günümüze sadece ana mekan (naos) kalmıştır. Fakat yapılan son araştırmalarda iç narteksin de bu dönemden kalmış olabileceği ön görülmektedir.
Eser, Bizans’ın geç döneminde (Paleologos Hanedanı Dönemi) 1316-21 yılları arasında Theodoros Metokhites tarafından büyük ölçüde yenilenip bezenerek bugünkü mimari kurgusunu ve şeklini almıştır. Bu inşa döneminde yapıya parekklesion, anneks, pastoforium gibi mimari hacimlerin yanı sıra bir depremde yıkılan ana mekân kubbesinin de bu dönemde tuğla örgülü olarak yeniden ihyâ edildiği bilinmektedir. İç narteksin ise bazı kaynaklarda 14. yüzyılda inşa edildiği belirtilmiş olsa da 12. yüzyıl inşa dönemine ait olabileceğini ifade eden kaynaklar da mevcuttur.
Yapıda mozaik ve freksler öne çıkıyor…
Kariye, mozaik ve freskleri ile Bizans sanatının ve dünya sanatının gelişiminde çok önemli bir yere sahip olan yapı Erken İtalyan Rönesansı anıtlarıyla özellikle de Giotto’nun Arena Şapeli’ndeki freskolarıyla kıyaslanır.
Kariye’de Osmanlı döneminde neler yapıldı?
Bilindiği üzere Osmanlı Cihan Devleti İstanbul’u fethettikten sonra şehri maddi ve manevi anlamda ihya ve inşa süreçlerine girmiştir. Dünkü sohbetimizde bahsettiğimiz üzere Cami ve mescitler Osmanlı şehir kurgusunun merkezinde yer almaktadır. Padişah ve valide sultanlar kadar devlet ricali ve varlıklı aileler de Osmanlı İstanbul’una pek çok ibadethane kazandırmıştır.
Osmanlı için bizatihi ‘vakıf medeniyeti’ diyebiliriz. Sevilay Hanım bu hususta siz neler söylemek istersiniz?
Güzel bir konuya temas ettiniz. Türk milletinin en çok bilinen özelliklerinden biri de insanların, hatta bütün canlıların faydalanması için yaptıkları fedakârlıklardır. İstanbul, asırlar boyunca binlerce vakıfla, vakıf eserleriyle, hayratla abâd olmuş; hayatın hemen her alanında vakfiyeler tesis edilmiştir.
İstanbul’da kurulan vakıflar eliyle bir yandan sağlık, yoksullarla dayanışma ve şehirleri imar alanlarında tabir yerindeyse hamle çapında hizmetler görülürken, diğer yandan da göçmen kuşlara sahip çıkılmış, yolda kalanlar doyurulmuş, yetim çocuklar evlendirilmiş, ahalinin su ihtiyacı karşılanmış, talebeler okutulmuş, ilme ve âlime sahip çıkmış; böylelikle İstanbul’da adalet ve merhamet yüzlerce yıl hüküm sürmüştür.
İstanbullu hayırseverler nice bedesten, çeşme, yol, köprü, kale, mesire yerleri, deniz fenerleri, sebiller, dul ve yetim evleri, çocuk emzirme ve büyütme yuvaları kurup vakfetmiş; cami ve mescitler başta olmak üzere sivil ve dini mimari vakıf eserleri birbiri ardına sıralanmıştır. Böylelikle eğitimden sağlığa; çevreden sosyal hizmetlere kadar pek çok alanda devletin yükünün büyük bölümünü vakıflar, vakıf insanlar üstlenmiştir.
Bahsettiğiniz umdeler ışığında Kariye’de neler yapılmış?
Osmanlı döneminde Kariye büsbütün şenlendirilmiştir. 1511 yılında yapı camiye tevdi edilirken güneybatı köşeye minare ve naosa mermer bir mihrap eklenmiştir. Böylelikle Kariye Camii’nin çevresi medrese, tekke, türbe, çeşme ve imarethane ile tabir caizse âbad olmuştur. Osmanlı insanı tarihi ibadethanenin çevresine yapıyla uyumlu müştemilatlar kazandırırken çevreye ve geçmişe özeni göz ardı etmemiş, manzumenin merkezi olan yapının mimarisini etkileyecek çok fazla bir müdahalede bulunulmamıştır. Ben bu hususu önemsiyorum. Katıldığım program ve seminerlerde de dile getiriyorum.
Bildiğim kadarıyla İstanbul’u tabir yerindeyse yerle bir eden 1766 tarihli büyük depremde Kariye Camii’nin kubbesi de yıkılıyor. Sonrasında nasıl bir yenilenme çalışması yapılmış? Bu konudaki malumatınıza müracaat etmek isteriz?
1766 depremi sonuçları itibarıyla İstanbul’daki sivil ve dini mimari yapılara oldukça büyük hasar veriyor. O dönemde Yedikule ve Edirnekapı İstansul’un önemli nüfus alanları. Mezkûr iki bölgede yapılaşma fazla olduğundan yıkım da fazla oluyor, medreseler, camiler, imarethaneler, hâneler büyük zarar görürken Kariye Camii’nin merkezi kubbesi de çöküyor. Deprem mdödösşld yıkılan merkezi kubbe kısa süre içerisinde mimar İsmail Halife tarafından ahşap bağdadi olarak yenileniyor.
Sultan Abdülaziz Han döneminde 1875-1876 yılında yapının bakım ve onarım çalışmalarına girişiliyor, İstanbullu Mimar Peloppida Kouppas tarafından mozaikler kısmen temizlenip ahşap kepenklerle kapatılıyor. Biz buradan ecdadın tarihi eserleri ele alış tarzına yönelik önemli dersler çıkartıyoruz. Aynı tarihlerde kubbelerin ve üst örtü sisteminin dalgalı hattı doldurularak düz satıhlı olarak düzenleniyor.
II. Abdülhamid Han döneminde 1894 depreminde minarenin petek kısmı çökünce bir süre sonra 1898’de klasik üslupta tamamlanıyor. 1903-1906 yıllarında ise yapı Rus Arkeoloji Enstitüsü tarafından kısmen onarılıyor.
Onarım bâbından Cumhuriyet döneminde neler yapılıyor?
Osmanlı sonrası Cumhuriyet döneminde de onarımların sürdüğünü gözlemliyoruz. Evkâf İdaresi 1929- 1930 yılları arasında kısmî bir onarım gerçekleştiriyor. 1945-1946 yıllarında ise yapı ile ilgili iki onarım keşfi hazırlanıyor. Mimar Cahide Tamer’in yaptığı ilk bilimsel restorasyon çalışmalarında ise yapının özellikle kurşun örtüleri yenilenip rölövesi çıkarılıyor.
1948-1959 yılları arasında Amerikan Bizans Enstitüsü (Byzantine Institute of America) ve Dumbarton Oaks Fieldwork Committee işbirliği ile merkezî ibadet alanı (naos) ve giriş hollerindeki (narteks) mozaiklerin ve fresklerin korunmasına yönelik konservasyon ağırlıklı kapsamlı bir restorasyon yapılıyor.
Yapının 2013 yılından bugüne hali hazırda devam eden tarihinin en geniş ve kapsamlı restorasyonu devam etmektedir.
Bu müdahalelerin kararları neye göre verildi?
Bilimsel ve teknik raporlara göre. Birkaç rapor söz konusu. Müsaadelerinizde raporlara tek tek değinmek isterim.
Tabii ki, lütfen buyurunuz…
Yapı ile ilgili olarak Kültür Bakanlığı’nın 27.06.1986 tarih 6377 sayılı yazısı gereği hazırlanan rapor. Kültür Bakanlığı’nın 12.07.1990 tarih 232 sayılı yazısı gereği hazırlanan rapor. Kültür Bakanlığı’nın 26.03.1991 tarih 452 sayılı yazısı gereği hazırlanan rapor. Kültür Bakanlığı’nın 27.11.1998 tarih 559 sayılı yazısı gereği hazırlanan rapor.
Kültür Bakanlığı’nın 20.02.2001 tarih 118 sayılı yazısı gereği hazırlanan tüm teknik raporlarda genel olarak sorunlar ve çözüm önerileri benzer olup nem ve tuzlanma, çatı üst örtüsünde yağmur suyunun kılcal çatlaklardan sızması, zeminden yükselen nem, taş ve tuğla yüzeylerde yapısal bozulmalar, cephelerde çimento bağlayıcılı sıvanın tahribatı, vb. sorunlar tespit edilmiş ve çözüm önerileri sunuldu.
Bu veriler ile beraber Kültür Bakanlığı’nın talimatı doğrultusunda Kariye Müzesi Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon projeleri 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası kapsamında hazırlandı. 2009 yılında başlayan proje çalışmaları 2011 yılında Koruma Bölge Kurulunun proje onayı ile tamamlandı. Bu doğrultuda Kültür Bakanlığı oluru ile Kariye Müzesi’nin 2012 yılı onarım ve restorasyon işi geçici yer teslimi 16.01.2013 tarihinde, fiili yer teslimi ise 12.09.2013 tarihinde yapılmış olup Kültür Bakanlığı ve İl Özel İdaresi arasında kurumsal yazışmalar sonucunda müzenin ziyaretçilere kapatılmaması ve restorasyonun etaplar halinde yapılacağı Kültür Bakanlığı tarafından karara bağlandı.
2013 yılından beri devam eden restorasyon çalışmalarını ise Ayasofya Bilim Kurulu, İstanbul Rölöve ve Anıtlar Kurulu Kontrol Heyeti, İstanbul Anıtlar Kurulu kararları doğrultusunda gerçekleştiriyoruz.
Kariye Müzesi/Camii restorasyonu mülakatımızın son bölümünde 16 yıldır tarihi eser restorasyonu üzerine çalışmalar yapmakta olan yüksek mimar Sevilay Uludağ ile tarihi eser restorasyonu ve Kariye Müzesi’ndeki restorasyon çalışmaları üzerine hasbıhal ettik.
Sevilay Uludağ uzmanlık alanı tarihi eser restorasyonu olan işinin ehli bir mimar. Uludağ 16 yıllık süreçte Edirne’den Samsun’a, Afyon’dan İzmir’e ve oradan da Balkanlar’daki Osmanlı eserlerine varıncaya kadar yüzlerce tarihi eserin restorasyonuna imza atmış.
Ağa Camii, Selimiye Dar’ul Kurra Medresesi, Manisa Zeynelzade Kütüphanesi, Kasımpaşa Mevlevihanesi, Afyon Arapmescit Camii, Fatih Aşık Paşa Camii, Makedonya Radanya Camii, Manastır İshak Paşa Camii’nin, Arnavutluk Preze Kale Camii yurt içinde ve dışında elinin değdiği asırlık geçmişi bulunan sivil ve dini mimari eserlerden bazıları.
Şu sıralar Kariye Müzesi restorasyonuyla meşgul olan Sevilay Uludağ ekibiyle birlikte medrese, cami, mescit, türbe, hazire, imarethane, sebil, sıbyan mektebi, Mevlevihane ve kütüphane gibi Osmanlı medeniyetinden günümüz Türkiye’sine miras kalan tarihi eserleri, abide binaları aslına uygun bir keyfiyette restore ediyor…
Hizmete restorasyon alandaki eksiklikleri müşahede ederek, medeniyet, tarih ve kültür bilincini proje ile hayata geçirmek amacıyla başlayan tecrübeli mimar, cami, mescit, medrese, tekke, çeşme, türbe, gibi vakıf medeniyeti mahreçli eserlerin yayında havagazı fabrikası, un fabrikası, konut gibi sivil mimari olmak üzere 150’ye yakın eserin rölöve, restitüsyon ve restorasyon projelerini hazırlamış. Aralarında pîri Mimar Sinan’ın eserlerinin de bulunduğu da birçok tarihi yapının restorasyon uygulama projelerini hayata geçirmiş.
Muhtelif çeşme ve sebil restorasyonları da gerçekleştiren mimar Uludağ işlerinin ve dahi hizmetlerinin taşınmaz kültür varlıklarının konservasyonu ve restorasyonunu aslına uygun bir keyfiyette yapmak olduğuna vurgu yapıyor.
Tarihi eser restorasyonu deyince medeniyetin, tarihin, kültürün yaşatılmasını ve nesillere aktarılmasını sağlamayı anladığını belirten Sevilay Hanım “eserler, ancak gerektiğinde, özellikleri muhafaza edilerek tamir ve bakımdan geçerse nesilden nesle aktarılabilir” diyor ve ekliyor: “İşin uzmanlarıyla çalışmak önemli. Çok kapsamlı araştırma yapmak daha da mühim. Uygulama yapılacak yapının benzerlerini incelemek, dönem ve üslubunu çok iyi anlamak projenin olmazsa olmazları arasında. Ekibe tekrar vurgu yapmak isterim müsaadelerinizle. En önemli hususlardan biri kanaatimce çalışma ekibi. Tarihi eser restorasyonu bizatihi ekip işidir. Araştırma safhasından, çizim safhasına kadar teknik desteğe ihtiyaç duyarız. Konusunun uzmanı kişiler bu alanda çalışırken uzmanlıklarına özveriyi ve dahi aşkı da eklemelidir.
Restorasyon bizatihi ticari kazan alanı olarak görülmemeli.
Medeniyetimize ait kadim eserlerin aslına uygun olarak yenilenmesi kesinlikle bizatihi ticari faaliyet olarak görülmemesi gereken bir hizmettir. Para bahis mevzuu olmayacak mı? Tabii ki olacak ama her zaman ikinci planda kalacak. Restorasyon işinde kullanılan malzemeden işçi ve usta seçimine kadar dikkatli davranmak lazım.
Kullanılan malzemenin mevcut yapı ile uyumu, işçilik kalitesi, keyfî uygulamalar ve daha fazla kâr elde etmek amacıyla özensiz iş yapma ve imitasyon uygulamalar sıkça rastlanılan hatalardır.
Proje süreci önemli…
Tarihi eserlerde tespit ve belgeleme, tüm koruma sürecinin esas aldığı ilk ve en önemli aşamadır. Bir eserin doğru anlaşılması, belgelenmesi ve tespiti bu bilgilerin ışığında yapıda gerçekleştirilecek koruma uygulama çalışmaları için daha bilimsel ve geniş bir bakış açısına sahip olunmasını sağlar.”
Muhatabım, bu meyanda Kariye Müzesi’nde neler yaptıklarına dair şu cümlelerle okuyucularımızı bilgilendiriyor: “Bu aşamada yapılan tarihi araştırmalar Kariye Müzesi’nin farklı dönemlerdeki durumunu, süreç içerisinde geçirdiği onarım ve tamiratları gösteren verileri oluşturdu. Elde edilen ve tespit edilen tüm bu veriler ışığında yapının geçirmiş olduğu tarihsel inşâ ve onarım dönemleri kronolojik olarak ortaya koyarak yapının nitelikleri belirlendi.
Ayrıca yapının tarihsel süreci dışında günümüzde şehir hayatının yoğunluğu içerisinde kalması, bulunduğu arazi konumu, çevre ve iklim koşullarının da dikkatle incelenmesini gerekli kıldı. Bu bağlamda nasıl bir ortamda koruma tedbirlerinin alınacağını ve hangi sorunlarla mücadele etmek gerektiğini görmüş olduk. Böylece yapının mevcut durumunun doğru ve detaylı olarak tanımlanmasına önem vererek yapacağımız imalatları uygun olarak tespit ettik. Bu inceleme ve değerlendirme süreci, sonrasında hazırlanan rölöve, restitüsyon, restorasyon çizimleri, hasar tespit projeleri, bezemeler, dönem analizleri, rölöve detayları, malzeme analiz raporları yapılan tüm uygulamalara bilimsel bir kimlik kazandı.
Böylelikle, Kültür Bakanlığı’nın talimatı doğrultusunda Kariye Müzesi Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon projeleri 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası kapsamında hazırlandı. 2009 yılında başlayan proje çalışmaları 2011 yılında Koruma Bölge Kurulunun proje onayı ile tamamlandı.”
Titiz ve bilimsel bir restorasyon süreci
Kariye Müzesi restorasyonu sürecinde Sevilay Hanım’dan yapının kâgir elemanların video-endeskopi ile araştırıldığını, kimyasal ve fiziksel laboratuar testleri ve gergi elemanlarının dinamik testlerinin yapıldığını, temel araştırması için en az iki temel çukuru açıldığını, zemin araştırma için de statik ve dinamik penetrasyon testlerinin yapıldığını, çatlaklar için analojik görüntüleme yöntemine başvurulduğunu, temel yapısının radarla görüntülendiğini ve yapının matematik ortamda modellenerek güçlendirme projelerinin hazırlandığını öğrendik.
Gönlümüz, ülkemizde Tek Parti’nin hüküm sürdüğü 1945 yılında Bakanlar Kurulu kararıyla müzeye çevrilen tarihi mabedin -müze hususiyetinin devam ettirmekle birlikte- kubbesinin muvahhit cemaatiyle; minarelerinin ezan sesiyle buluşmasını ümit ve temenni ediyor. Vakıa şudur ki bu şehrin Müslümanları 434 yıllık hasretin bitmesini; en kısa zamanda Kariye Camii’nin ibadete açılmasını arzu ediyor.
Kariye Müzesi’nde bilimsel yöntemlerle sürdürülmekte olan restorasyon süreci tamamlanmak üzere. Tarihi mabedin Naos, Ahşap Bağdadi Kubbe Konservasyonu ve Restorasyonuna, Konservasyonuna ve Mozaik Konservasyonuna değinerek yazı dizimizi nihayete erdiriyoruz.
Naos, Ahşap Bağdadi Kubbe Konservasyonu ve Restorasyonu
Ana kubbe iç kısmında çimento esaslı sıvaların sökülüp bağdadi çıtaların durum tespitini, kubbe üst örtüsünde kurşun ve çamur sıva sökümü ahşap kaplama ve karkasların tespit süreci takip etmiş., Belgeleme çalışmasının ardından, niteliksiz ve çürümüş olan ahşap kaplamalar itinalı olarak sökülmüş. Bu aşamadan sonra özgün ahşap dokular konservasyon uygulamaları ile güçlendirilerek alınan ahşap kaplamalar özgün dokuya uygun bir şekilde meşe ağacından ahşap kaplamalarla yenilenmiş.
Konservasyon
Konservasyon çalışmalarında ilk olarak tespit ve belgelendirme çalışmaları yapılarak onarım projesi kapsamında bütün alanlar karolajlara bölünmüş, fotoğraf ile belgelenip hasar tespit ve desen paftaları hazırlanmış. Mevcut müdahale paftaları ile paralel doğrultuda sonradan yapılmasına karar verilen bütün müdahaleler belgelendirilmiş.
Naosta bulunan zemin döşeme mermerleri ile iç cephe mermer kaplama panolarının envanter numaraları taşın yapısına zarar vermeyen tıbbi kağıt plaster bantların üzerine yazılarak taşlarda bulunan bütün çatlaklar ve boşluklar projeye işlenmiş. Aynı zamanda taşların cinslerini gösteren ayrı paftalar hazırlanmış.
Kariye Müzesi’nin içinde birden çok taş cinsi görülmekte. Duvarları kaplayan mermerlerin içinde çoğunlukla Marmara Adası’ndan beyaz renkli ve gri damarlı olan mermerler kullanılmış. Ayrıca Marmara mermerinin yanı sıra Kuzey Afrika, Eğriboz Adası ve Afyon gibi değişik yerlerden getirilen Porfir, antik yeşil, oniks, kırmızı, sarı ve pembe renkli damarlı mermerlerle zengin bir görünüm oluşturulmuş. Aynı seri mermer bloklar kesilerek yan yana monte edilmesiyle mermerlerin üzerinde oluşan desenler, zengin simetrik şekiller ve kesilmiş ağaç desenini andıran motifleri oluşturmuş.
Naos’da bulunan mermer kaplama levhalarının yüzey temizlikleri yapılmış. İlk olarak saf su ve mikro gözenekli süngerler ile taş yüzeyleri silinmiş, saf su ve kâğıt havlu kompres uygulaması sonrasında yumuşak uçlu plastik kıl fırçalar ile taş yüzeyleri fırçalanıp temizlenmiş.
Naos duvar yüzeylerinde yapılan temizlik uygulamaları sonrasında taşların derz aralarında bulunan ve bağlayıcı özelliği kaybolmuş derz dolgu harçları alınarak yerlerine kireç bağlayıcılı yeni dolgu harçları yapılmış. Derz dolguları sonrasında naos cephelerinde renkli mermerlerin olduğu alanlarda derz dolguları renklendirilerek duvarlarda renk bütünlüğünü sağlanmış.
Naos cephelerdeki yapılan çalışmalardan sonra taban döşeme mermerlerinde saf su, kâğıt havlu kompres uygulaması ile yüzey temizliği, derz açma ve derz kapama uygulamaları icra edilmiş,
Mozaik Konservasyonu
Yüzey bezemeleri içerisinde özgün tessera tipi olan sarı ve gümüş varaklı mozaiklerin yapım tekniğinde bir cam küp üzerine altın veya gümüş varak üstünde yapıştırılmış ince bir cam tabakası bulunuyor. Zamanla dış etkenlerden kaynaklı olarak düşmüş üst cam tabakasının sağlamlaştırma çalışması için öncelikli olarak camların altında kalan varakların yapıştırması %3’lük paraloid B72 ile yapılmış. Varaklar sağlamlaştırıldıktan sonra kuru, yumuşak fırça yardımıyla uygulayıcının diğer bir elinde destek olacak şekilde müdahale edilen mozaiklerin üzerinden çıkan üst cam kapaklar %10’luk paraloid B72 pens ve enjektör yardımıyla düştüğü mozaik üzerine yapıştırılmış.
Nem ve tuz hareketleri nedeniyle bağlayıcılık özelliğini yitirmiş olan harç tabakasından ayrılmış olanlar ve düşmüş olanların tekrar yatak harcına bağlanması için önce tesseranın düştüğü yüzey temizlenip hazırlanan harç ile tesseranın bulunduğu orijinal yatak hazırlanmış. Sonra tessera harç içine yerleştirilip preslenmiş. Harcın prizi kontrol edilip istenilen sonuç elde edildikten sonra pres yüzeyden alınmış. Grup halinde oynayan ve düşmek üzere olan tesseralar için derz aralarına hazır harç enjekte edilerek preslenmiş ve böylelikle oynamanın önüne geçilmiş.
Duvar yüzeylerinden ayrılmış olan sıvalı veya mozaikli bölgelerde duvara aderansın sağlanması amacıyla enjeksiyon deliklerinin sıva kalınlığına kadar açılması, kompresör yardımıyla açılan deliklerin temizlenmesi, açılan delikten küçük agregalı harç tabanca yardımı ile yüzey arkasına enjekte edilip daha sonra destek konularak yüzeyin tuğla dokuya tespiti için preslenmiş. Harcın prizi kontrol edilip istenilen sonuç elde edildikten sonra yüzeyden pres alınmış.
Naosta; kasnak altında bulunan batı ve güney cephesi pencere kemer içlerindeki ve duvar panolarında kenar bantları özgün dokuya uygun olarak yenilenmiş. Mozaikli yüzeyler krom ankrajlarla güçlendirilmiş.
Aynı şekilde fresklerde mikro enjeksiyon yöntemi ile sağlamlaştırılarak çimento harçlı kenar bantları özgün harç terkibinde yenilenmiş.
Naos iç yüzeylerinde özgün olmayan çimento katkılı derzler ile sağlam olmayan derz yüzeyleri itina ile raspa edilerek alınmış. Özgün ve sağlam olan derzler korunarak sadece yüzey temizliği yapılmış.
KAYNAK: İTTİFAK GAZETESİ
https://www.ittifakgazetesi.com/orada-bir-kariye-var-uzakta-i-m1000.html
https://www.ittifakgazetesi.com/orada-bir-kariye-var-uzakta-ii-m1003.html
https://www.ittifakgazetesi.com/orada-bir-kariye-var-uzakta-iii-m1006.html
https://www.ittifakgazetesi.com/orada-bir-kariye-var-uzakta-iv-m1010.html
