Anadolu Türk mimarisinde Sıbyan Mektepleri yaygın olarak Osmanlı mimarisinde görülür. Özellikle gelişme döneminden itibaren mektep mimarisinde sayısal ve niteliksel gelişmeler, Osmanlı’nın son dönemine dek devam eder.
Türk Mimarisinde, Osmanlı öncesi Sıbyan Mekteplerine rastlanır. Mısır’da 1250-1390 yılları arasında hüküm süren Türk Memlükleri devrinde yapılan külliyelerde, sebil-ül küttab diye adlandırılan Sıbyan Mektepleri yapılmıştır. Ancak bu yapıların mimarisi, plan ve mekan anlayışı Osmanlı mekteplerinden farklıdır.
Osmanlı Sıbyan Mekteplerinin mimari kaynağını Anadolu’da aramak daha bilimsel olacaktır. Nitekim Osmanlı yapıları (cami, medrese, türbe, han, saray … gibi) Selçuklu mimari uslubunu özümseyen yeni etki ve gelişimlerin sentezidir. Selçuklu medreseleri ile Osmanlı medreseleri tasarım amacı itibari ile genelde aynıdır. Osmanlılar medreselerdeki birimleri ve dershaneyi kubbe ile örtmekle, Selçuklu medrese şemasına yeni boyut getirmiştir. Bu tip örnekler diğer yapı tiplerinde de görülebilir.
Osmanlı Sıbyan Mekteplerinin köklerini, Osmanlı öncesi Anadolu Türk Mimarlığında araştırılmalı. Osmanlı mektepleri ya tek ya da çift birimlidir. Çift birimli mekteplerde iki dershane vardır. Biri yazlık, diğeri kışlık dershanedir.
Çift birimli Sıbyan Mekteplerinin planları, Selçuklu medreselerinde görülen yazlık, kışlık dershane eyvanları ile aynı planı ihtiva eder. Kayseri Hacı Kılıç Camii ve Medresesinin eyvanları en güzel örneğidir. Osmanlı mekteplerinin Selçuklu geleneğini devam ettirdiği veya esinlendiği düşünülebilir. Tek birimli Sıbyan Mekteplerini de Karamanlı eseri olan Konya’daki Hasbey Da-rül Huffazı model olmuş olabilir. Türk mimarisinde Sıbyan Mektebi mimarisi ancak Osmanlı mimarisinde oluşumunu ve gelişimini tamamlayabilmiştir. Osmanlı mimarisinde Sıbyan Mektepleri, kendine has karakteri ile İslam ve Türk mimarisinde özel bir yer tutmaktadır.
1.1.1 SIBYAN MEKTEPLERİNİN MİMARİSİ
1-Plan: Osmanlı mimarisinde görülen Sıbyan Mekteplerinin büyük çoğunluğu kare planlıdır. Nadir olarak dikdörtgen plan görülür. Sıbyan Mekteplerinde plan çeşitliliğine pek rastlanmaz. Bu yapıların planlamasında en önemli ve ortak özellik, mekteplerin boyutlarının hemen hemen aynı boyutlarda (8×8:64 m2 ) olmasıdır.
Külliyeler içinde yeralan Sıbyan Mektepleri , Osmanlı mimarisinde külliyenin odağı olan camiden mümkün olduğu kadar uzaklaştırılmıştır. Külliye tasarımında, mekteplerin simetriyi tamamlayan yapılar olduğu dikkati çeken unsurdur.
Mahalle mektepleri, sokakların kesiştiği ve mahallenin ortası sayılabilecek yerlerde ve özellikle köşebaşlarında yapılmışlardır.
2-Malzeme: Osmanlı Sıbyan mekteplerinde genellikle iki malzeme kullanılır. Kesme taş ve tuğla. Mektepler, ya kesmetaştan inşa edilirler ya kesme taş-tuğla karışımı almaşık denilen düzende inşa edilirler. Almaşık örgülü veya kesmetaştan yapılmış mekteplerin, önemsiz cepherinde moloz taştan örgü düzenine rastlanır.
Sıbyan Mekteplerinin en dikkat çekici özelliği , duvar malzemesi olarak ahşabın (benim gördüğüm kadarı ile) hiç kullanılmamış olmasıdır.
3-Üst Yapı(Mimari elemanlar, Cepheler): Sıbyan mekteplerini, genellikle kare planlı olduklarından dolayı sütun, paye gibi taşıyıcılara rastlanmaz. Bu yapılarda sınırlayıcı ve taşıyıcı özelliğe sahip duvarlar en önemli elemandır. Sıbyan mektepleri ufak boyutlarda oldukları için, statik amaçlı duvar payelerine de gerek duyulmamıştır. Kübik bir forma sahip mekteplerin cephelerinde, sivri kemerli üsr kat pencereleri ve dikdörtgen alt kat pencereleri ile kitlesel görünüm yumuşatılmıştır. Sıbyan Mekteplerinde pencere ve kapılar diğer anıtsal yapılara göre daha ufak ölçülerdir. Bu uygulama yapıların amacı ile bağlantılıdır. Bazı çift birimli mekteplerin yazlık birimlerinin eyvanla açıldığı görülür. Tek birimli mekteplerin girişlerine bazen sundurma veya sütunlu revak bulunmaktadır.
4-Örtü Sistemi: Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde, örtü sistemi çoğunlukla kubbedir. Kubbeden sonra en çok ahşaptan düz çatı sistemi kullanılmıştır. Pek az örnekte ise kubbe ve tonoz birlikte kullanılmıştır.
Mektepler kare oldukları için kubbe çok kullanıla gelmiştir. Kubbeli yapılarda geçiş öğesi genelde tromp ve pandantiftir.
1.2 16.YÜZYIL SIBYAN MEKTEPLERİ ÖRNEKLERİ
YAVUZ SULTAN SIBYAN MEKTEBİ (1528-1535)
Yavuz Selim Camii kuzeybatı köşesinde tek birimli bir yapıdır. Kare planlı 6.70 m. çapında kubbeye sahiptir. Kubbe sekizgen kasnak yardımıyla pandantiflere oturmaktadır. Giriş kısmı revaklı olup geniş bir saçakla örtülüdür. Almaşık duvar örgüsüne sahiptir. Kuzey duvarında ocak iki yanında niş vardır.
EDİRNE SELİMİYE SIBYAN MEKTEBİ (1569-1575)
Sinan’ın tasarladığı yapı Davut ağa tarafından yapılmıştır. Tek birimli yapının önünde dikdörtgen planlı giriş bölümün vardır. Almaşık duvar örgüsüne sahiptir. Mektep içinde mihrap nişi ve ocak vardır. Mektep bugün çocuk kütüphanesi olarak kullanılmaktadır.
KARA AHMET PAŞA MEKTEBİ
15.yy.-16.yy.tipik mekteplerindendir. Yazlık ve kışlık olmak üzere 2 birimden oluşur. Almaşık duvar örgülü yapı duvarları 80 cm. dir. Kırma çatılı yapı ahilik araştırma merkezi tarafından kullanılmaktadır. Pencere söveleri mermerdir. Dikdörtgen formlu pencere üstlerinde sivri kemer hafifletme kemeri vardır.
ŞAH-I HUBAN MEKTEBİ (1585-1595)
Şah-ı Huban mektep ve türbesi aynı avlu içinde yer alırlar. Türbe Sinan yapıları arasında geçse de mektep ile ilgili bir bilgi yoktur. Plan tipolojisi dikkate alındığında 16.yy. yapısı olması kuvvetli bir ihtimaldir. ‘ kubbeli 2 mekândan oluşur. Yazlık ve kışlık olarak bu mekanlar ayrılırlar. İç ölçüleri 6.6x 6.87 dir. Duvar kalınlığı 95 cm.’ dir. Kubbeli mekanların önünde ahşap direkli giriş saçağı bölümü vardır.
RÜSTEM PAŞA MEKTEBİ (1540-1550)
Üsküdar da Doğancılar Caddesi üzerindeki yapı biri yazlık, biri kışlık olarak iki birimden tasarlanmıştır. Yazlık olan bölüme giriş bölümü de diyebiliriz çünkü 2 tarafı da açıktır. 2 mekanda tek çatı altında toplanmıştır. Beşik çatı duvar olmayan yazlık bölümde sütunlara taşıtılmıştır.
ÜSKÜPLÜ YAHYA PAŞA SIBYAN MEKTEBİ
Üsküplü Yahya Sıbyan Mektebi Eminönü İlçesinin Kadırga semtinde yer almaktadır. Kadırga Limanı Caddesi ile Katip Sinan Sokak’larının kesiştiği köşede konumlanmıştır.
II. Beyazıt’ın damadı olan Yahya Paşa tarafından 1506 tarihinde yaptırılmıştır.
Bina yaklaşık aynı ölçülere sahip, kubbeyle örtülü iki kare planlı mekan (derslik, eyvan) ve bunların önüne yerleştirilmiş revak bölümünden oluşmaktadır. Bir bahçe içerisine yerleştirilmiştir.
