TARİHİ VE SOSYAL BAKIŞ

Eski Yunan döneminde Byzantion adlı bir koloni iken,MS.330 yılında Konstantinopolis adıyla Roma İmparatorluğunun başkenti olan İstanbul ,İmparatorluğun 395 de ikiye bölünmesiyle,Doğu Roma’nın başkenti ve tarihe Bizans olarak anılacak bir uygarlığın merkezi olur.Kuzeyinde Haliç e Güneyinde Marmara ya kıyısı olan,üçgen biçimi alanda ve yedi tepe üzerinde kurulmuş olan İstanbul;Marmara da ve Haliç de deniz surları,batıda ise kara surlarıyla çevrilidir.Bizans İmparatorluğu denen Doğu Romanın başkenti olan İstanbul 1204-1261 yııları arasında 4.Haçlı Seferinde işgal edilir.Katolikler şehri soyarlar tüm çaldıkları eşyalrı kıymetli hazineleri İtalya ya götürürler.O sırada şehri terk eden imparatoru İznik şehrine kaçmış ve burada hüküm süren Laskarisler sülalesinden Vlll.Mikhael Palaiologos şehri Latinlerden geri alınca İstanbul tekrardan Bizans Devletinin başkenti olmuş ve bu durum 1453 de Türklerin gelmesine kadar sürmiştür.

Osmanlılar tarafından feth edildiği sırada İstanbul Latin istilasının ve ekonomik çöküntünün izlerini hala taşıyordu.Yıkı ve terk edilmiş bir kent görünümündeydi bunlara ilaveten yangınlar ve büyük göçler şehrin nüfusunun azalmasına neden olmuştu.Onbeşinci yüzyılda İstanbul’u tanıtan eserlerde büyük mahalleleriyele kent dokusunun yerini,geniş bağ ve bahçeler arasında kalan manastırların aldığı ve iskanın azaldığı şehirdeki yerleşim birimlerinin ise birbirinden uzak hendeklerle çevrili olduğu belirtilir.Bu yüzyılın ikinci yarısında Cristofer Boundelmontinin hazırladığı İstanbul haritasında kilise ve manastırlarının çevresi dışında büyük boş alanların bulunduğu görülmektedir.

İstanbul un fethinden sonra Sultan ll. Mehmet (Fatih)(1451-1481)tarafından kentin büyük ölçüde sarsılmış olan sosyal ve ekonomik yapısını düzenlemek amacıyla yoğun girişimler başlatılır. İlk önce şehir surları onarılır ve boşalmış olan nüfus sorunu ele alınır. Çeşitli mesleklerden Türkler İstanbul da iskâna tabi tutulur. Başka milletlerden insanlarında şehre getirildiği bilinmektedir bunlardan denizcilikle uğraşan Rumlar haliç çevresine yerleştirilir(Z.Karaca İstanbul’da Tanzimat Öncesi Rum Ortodoks Kiliseleri İstanbul 2008 s.27-28)

Onbeşinci yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’da başlatılan imar faaliyetleri kapsamında, yeni yapılan cami mescit ve külliyeler çevresinde yeni mahalleler oluştu ve bunlar genellikle çevresinde kuruldukları caminin adıyla anılmaya başlandılar. Fetihten sonra Bizans yapılarının cami mescit tekke imaret ve olarak kullanıldığı görülür.Aya Sofya fethin sembolü olarak cami olur Aya Sofya dan sonra en büyük kilise olan Havarion Kilisesi Rumlara bırakılarak patrikhane vazifesi görür.Patrikhane daha sonra Pammakaristos Manastırına(Fethiye Camii-Çarşamba)taşınır.

İstanbul da onbeşinci yüzyılın ikinci yarısındaki yerleşimin Topkapı Sarayındaki kayıtlara göre 8951 hane Müslüman,3151 hane Rum,1642 hane Yahudi,756 hane Ermeni,31 hane Çingene vardır. Galata bölgesinde ise 535 hane Müslüman 592 hane Rum vardır(Z.Karaca age s.30-31)

Şehirde Rumların yayılışı genellikle şu şekilde olmuştur:Haliç civarında yukarıda belirtildiği gibi denizci olan Rumlar vardır.Fener-Edrinekapı-Ayvansaray üçgeninde farklı cemaat grupları yoğunlaşır.Schneider Rumlara ait kiliseleri incelediğinde Kumkapıda 4 kilise Samatya da 6 kilise Fener-Edrinekapı-Ayvansaray üçgeninde 17 kilise olduğunu görmüştür

Hıristiyanlar için
yerleşim merkezleri yeni kilise yapamamalarından dolayı eski kiliselerin  çevresinde yoğunlaşmıştır.Rum Ortodoks ahalinin dini yapıları önceleri nüfusun  az oluşu nedeniyle genellikle surlardan girişin sağlandığı kapıların
yakınlarında olmuştur.Fakat nüfus arttıkça yeni önceleri kilise yapamayan  Rumlar sonradan kilise yapabilmeye başlamışlardır(Z.Karaca  age s.32).

Fetihten sonra  Padişah ll.Mehmet,çıkardığı bir fermanla son Bizans Patriği ilk Osmanlı dönemi  patriği Gennadios a mevkisini geri vermiş ve Ortodoks ahali için bazı  düzenlemeler girişmiştir.(Bundan amaç Hıristiyanlık  aleminde önmeli ölçüde hakimiyet kurmuş olan Katoliklere karşı bir tavırdır) Aslı  daha sonra yandığı için yok olan bir fermanla Fatih Rum cemaatin can ve mal  güvenliğini sağlamış onlara ibadet hürriyeti ve kendi dini liderlerini seçme  hakkı getirmiştir.Ayrıca kiliselerinin varlığı da kabul edilmiştir. Rum cemaat  Patrikhanenin sorumluluğunda evlenme cenaze ve benzeri adetlerini özgürce  uygulayabilecekti.Böylece Patrik Millet Başı sıfatıyla önceki Bizans döneminden  daha fazla yetkilere kavuşuyordu ve Osmanlı Veziriyle aynı statüye  sahipti.Kendisine Divan da yer veriliyor ve maiyetindeki diğer yöneticilerle  birlikte her türlü hizmet ve vergiden muaf tutuluyordu.Patrik aynı zamanda Rum  cemaat için hukuki ve cezai işlerde tam yetkili idi. (Z.Karaca  age s.33)

Rum kiliseleri üzerinde otorite kullanma hakkına sahip olan Patrik tüm Ortodoksların Ruhani lideriydi.(Rum Ortodoks Patrikhanesi Osmanlılar döneminde önceleri Fatih Camisinin yerinde bulunan Büyük Konstantinos devri yapısı serbest haç planlı Havarion kilisesinde idi 1455 senesinde bugünkü adı Fethiye camisi olan Aya Maria Pammakaristos kilisesine taşındı 17 yy da Fener deki yerine geldi.Fenerdeki yapı 19 yy a ait Aya Yorgi kilisesidir.Patrikhane Pammakaristos da iken Gennadios Fatihle özel olarak görüşmüş ve Patrik ona Hıristiyanlığı anlatan 20 paragraflık itikadname vermiştir.Z.Karaca age.s34)Fatih’den sonra dönemde İstanbul da imar iskan faaliyetleri sürmüştür.Özellikle Fatih in oğlu ll.Beyazıt zamanına birçok Bizans Kilisesi cami olur(16 adet)Şehrin nüfusu artar ve sonraki padişahlar zamanında Hristiyanlara bazı kısıtlamalar gelir Fatih devrinde elde ettikleri hakları kısmen kaybederler.Yüzyıl sonunda şehride Müslüman sayısı Hıristiyanlardan biraz fazladır.Yüzde 58 Müslüman yüzde 42 Hıristiyan vardır(Z.Karaca age.s35).

Onbeş ve onaltıncı yüzyıllarda İstanbul da bulunan önemli yapıları bir kroki üzerinde gösteren W.Müller-Wiener kentte ibadete açık on kilise haricinde, kiliseden çevrilmiş yirmiüç cami ve fetihten sonra inşa edilmiş otuzyedi camii dört mescit dört medrese yedi han altı hamam iki saray bir hisar belirtmiştir (Z.Karaca age.s37)

Osmanlılarda bulunan Hassa Mimarlar ocağı günümüzdeki Koruma Kurullarına benzer işlev görürler ayrıca uygulamaya da girişirlerdi. Bunların azınlık vakıflarındaki inşaatlarda da sorumlukları vardı. Keşifle ve kabuller burada yapılırdı. Uygulanan kurallarda sınırlamalar ve yasaklamalar ardı bu yüzden çoğunlukla yeni kilise yapımına izin verilmiyordu. Ancak bir kilise yangın veya deprem neticesinde yıkılırsa Hıristiyanlar izin alabiliyorlardı. Bu iş için Bab-ı Aliye başvuruluyor Hassa Mimarları keşif yapmaya karar veriyor onarım bittiğinde de kurallara uygun iş yapılıp yapılmadığını görmek için yeniden keşif yapılıyordu. Onarımlarda veya yeniden yapımlarda kilisenin mevcut biçiminde yeniden yapılması ve herhangi bir eklenti yapılmaması istenirdi. Buna uymayan inşaatlar yıktırılırdı. Ayrıca kiliselerde dıştan tamamlayıcı işaretler süslemeler ve haç kullanımı yasaklanmıştı. Çok uzun süre kubbe yapımı da yasaktı. Eski veya kullanılmış malzeme teşvik edilirdi.( Z.Karaca age.s39-40)

Ancak 17yy da Köprülü Fazıl Mustafa Paşa Sadrazamlığı (1637-1691)döneminde bazı serbestlikler getirilmiştir kullanılmış malzeme mecburiyeti kalkmıştır.

İstanbuldaki Ortodoks cemaatin siyasal anlamda yurt dışında hamiliğini Ortodoks Rusya Üstlenmişti.1700 lü yıllarda Rus gemilerinin ticaretiyle ilgili konuları görüşmek üzere İstanbul da bulunan Rus elçisinin talepleri arasında Kumkapı Liman Caddesindeki Aya Kriaki kilisesinin yeniden yapımı vardı ve bu talep kabul edilmiştir.(Z.Karaca age.s41).Osmanlının daha geç yüzyıllarında bazı kısıtlamaların hala var olduğu görülür mesela 17yy sonunda ve 18yy da nüfusu çok artan İstanbul da ki ahalinin sur dışına alınması yoluna gidilirken Hıristiyanların sur dışında yerleşmelerine ve kilise yapmaları yasaklanır sur içinde ise hristiyan evleri Müslüman evlerinden daha yüksek olamazdı.(Bu yüzyıllarda İstanbul da meydana gelen yangınlarda sadece ahşap evler değil bir çok kilise de tahrib olmuştur Z.Karaca age.s44)

18yy sonlarına doğru Rusya ya karşı alınan ağır yenilgiler sonucu varılan anlaşmalarda (Aynalı Kavak Anlaşması1779)Rusya nın Ortodoks cemaatin hamisi olduğu kabul edilir ve yeni kiliselerin yapımına izin verilmeye başlanır.19yy başında Sırpların isyanı kiliselerine haç takmak gibi masum bir istekle başlar(1804)Bu tarihten sonra özellikle lll.Selim (1789-1809)zamanından sonra Hıristiyanlara yönelik politika tamamen değişir.(Bazı çelişkiler bu dönemde hala mevcuttur.Mesela Hıristiyan evleri siyah Yahudi evleri mavi Müslüman evleri Beyaza boyanırdı.Hıristiyanların mezhep değiştirmesi yasaklanmıştı Katolik Ermeniler Ankara’ya sürülmüşlerdi Daha sonra 1830 ayrı bir cemaat olarak kabul edilmişlerdir,Z.Karaca age.s49-50)

Padişah ll. Mahmut (1808-1839) zamanında vuku bulan Yunan İsyanı şehirdeki Ortodoks ahaliye çok etkilese de Padişah tarafından çıkarılan bir fermanla Ortodokslara bir çok serbestlik getirilmiştir hatta bazı sadrazamlar kilise inşaatlarına bağış yapmışlardır.(Z.Karaca age.s50)3 Kasım 1839 Tanzimat Fermanı ve 18 Şubat 1856 Islahat Fermanıyla ülkedeki tüm dini azınlıklar neredeyse Müslümanlardan fazla serbestliğe kavuşmuşlar ve başta kilise olmak üzere bir çok yapının inşaatına başlamışlardır (Z.Karaca age.s.51)

EDİRNEKAPI AYA YORGİ RUM KİLİSESİ

Yeri: İstanbul un Edirnekapı semtinde 16yy a ait Mihrimah Sultan Camisinin karşısında yer alır Adresi Edirnekapı Kaleboyu Caddesi No 8 dir.

Araştırmalar:İstanbul da ki Rum Ortodoks Kiliseleri hakkında yapılan araştırmalar çok azdır.Edirnekapı da ki Aya Yorgi Kilisesi dahil diğerleri hakkındaki bilgiler de tek tek veya parçalar halinde şehir hakkındaki kitaplardan toplanabiliyordu.Başlı başına bir  çalışma yakın zamana kadar yoktu.

İstanbul hakkında yayın yapan bazı müelliflerin eserlerinde bazen küçük bir bölümü kapsardı.Bunlara ilaveten ansiklopedi maddelerinde çok kısa olarak yer almıştır.Son zamanlarda eksikliği çok hissedilen bu konu hakkında Ankara Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi bölümünde Zafer Karaca tarafından önce bir Yüksek Lisans tezi sonra da bir Doktora tezi hazırlanmıştır.Yüksek Lisans Tezinde sadece sur içindeki kiliselerden bilgi varken Doktora çalışmasında tüm İstanbul da ki Rum Ortodoks Kiliseleri çalışma kapsamına alınmış daha sonra da Yapı Kredi Bankası tarafından yayınlanmışlardır.(Zafer Karaca İstanbul’da Osmanlı Dönemi Rum Kiliseleri YKB yayınları İstanbul 1995 s.121-129.Z.Karaca İstanbul da Tanzimat Öncesi Rum Ortodoks Kiliseleri YKB Yayınları İstanbul 2008 s.245-254.Her iki araştırmada da bazı önemli hatalar olduğundan son derece dikkatle okunması gereken kaynaklardır.Konu hakkındaki derli toplu tek yayın olduğu için büyük ölçüde bu çalışmalardan düzeltmelerle faydalandık)

Tarihçe:Edirnekapı da ki Aya Yorgi kilisesi bazı pek güvenilir olmayan kaynaklara göre Bizans İmparatoru V.Konstantinos Tarfından(741-775) yıktırılıp yeniden inşa edildiği ileri sürülmüştür.Kilisenin varlığı 9yy dan sonra kesin olarak bilinir(R.Janin Les Eglises Byzantines des Saints Militaires Echos d’Orient XXXIII 1934 s.167. Bu eserler görülemedi.R.Janin Le Geographie Ecclesiastique de l’Empire Byzantine.Les Eglises et les Monateres Paris 1969 s.77. Z.Karaca İstanbul da Tanzimat Öncesi Rum Ortodoks Kiliseleri YKB Yayınları İstanbul 2008 s.245)Yapı anlatıldığına göre İstanbul un Osmanlılar tarafından fethine kadar ayakta kalmış olmalıdır(R.Janin age s.77)Osmanlılar zamanında 1556 yılında Edirnekapı da ki Mihrimah Sultan Camisi yapılırken o zamana kadar caminin bulunduğu arazide olan Aya Yorgi adlı Bizans kilisesi yıktırılmış Mihrimah Sultan camisi yapılmış kilise de bugünkü yerine  taşınmıştır.(R.Janin Les Eglises Byzantines des Saints Militaires Echos d’Orient XXXIII 1934 s.167.A.M.Schneider Byzanz.Vorarbeiten zur Topographie und Archaeologie der Stadt 1936 Amsterdam s.40)17 yy da bazı kaynaklarda adı geçen kilise Aya Yorgi Platea dOignon adıyla bilinir 18yy da 1726 da restıre edilmiştir.Bir diğer enteresan restorasyon kaydı da 1730 tarihlidir.İslam kaynaklarında Hızır İlyas olarak bilinen Aya Yorgi İstanbul kadısı Mehmet Raşit e yazılan bir hükümde Edirnekapı Atikali Mahallesinde ki Hızır İlya diye adlandırılmaktadır.(Z.Karaca age.s.245)18 yüzyıl 1764 yılına ait bir listede okulu olan Kilisler arasında gösterilirken bu listeyi hazırlayan patrik Samuel tarafından Georgios Edirnekapı diye adlandırılır.Aynı yüzyılın sonuna ait Ermeni müellif S.S.Hohannesyan yapıyı surların hemen bitşiğinde gösterir.Yapı bir süre sonra yıkılmış olmalı ki kitabelerden birinde Patrik VI:Georgios zamanında(1835-1840) 13 Eylül 1836 ya kadar süren bir inşaatla yeniden yapılmıştır.Mimarı hacı Nikolaos tur.(Z.Karaca age s.246)Bugünkü yapı budur.Reşat Ekrem Koçu nun hazırladı İstanbul Ansiklopedisinde de bugünkü yapının baştan aşağı yeniden yağıldığı anlatılmaktadır.(Reşat Ekrem Koçu İstanbul Ansiklopedisi 3.Cilt  1960 s.1592)En son günümüzün Patriği esas adı Dimitri olan Bartolomeos tarafından ufak bir tamiratı 1991 yılında geçirmiştir.(Z.Karaca age s.246)

Narteks ve Avlu :19 yy da inşa edilmiş kilise bazilika planlı 3 nefli tek apsislidir.Duvarla çevrili bir avlu içinde yer alıp doğu-batı yönünde uzanmaktadır. Batı cephesindeki giriş yapısı kagir yapılmıştır. Dikdörtgen planlı bu mekan yaklaşık yarı yüksekliğe kadar narteks cephesini örter. Bu mekan dışta yarım piramidal çatı ile örtülüdür. Pervitich haritalarında bu kısım ahşap olarak görülmektedir. Buradan da sonradan değişiklik yapıldığı anlaşılmaktadır. İçinde bulunduğu avlunun kuzeyinde kiliseye ait müştemilat ile doğusunda günümüzde kullanılmayan okul binası vardır.

Ayrıca  yapının kuzey ve güneyinde ve doğusunda kare mekanlı yapılar bulunur bunlardan  çok azı günümüzde kilise görevlileri tarafından kullanılmaktadır. Kilise  yapısıyla çağdaş değildirler. Daha geç döneme aittirler.Güneyindeki yapı Aya  Basileios ayazmasıdır.Basilika planlı yapı batısında nartex doğusunda tek bir
apsisle nihayetlenir.Apsis yarım yuvarlaktır.Apsisin 2 yanında dıştan yapıya 2  oda halinde çıkıntılar eklenmiştir.Yapının dıştan dışa boyu 25,58 eni ise 13,28m dir.Yükseklik yaklaşı 10m dir.Yapıyı örten çatı batıdaki çıkıntıları örten ters yöndeki çatılarla kırılmıştır.Apsis yarım konik çatıyla örtülüdür.Galerili olan bu basilikal yapının galeriye çıkışları narteksin kuzeyinde bulunan ahşap merdivenlerle sağlanmıştır.

Narteksin kuzey ve güneyindeki köşe mekanları dışa çıkıntılıdır, narteksin örtüsü ise içte düz tavandır.naostaki yan nefler de aynı sistemle kapatılmıştır.

Yuvarlak kemerli bir  kapıdan girilen narteksin 19yy a ait metal bir kapısı vardır. İçeride 19yy sonuna ait iki adet ikona kuzey duvarında görülür. Bunlardan bir tanesi Son  Akşam sahnesidir ama menüde alışılagelmişin dışında balık yerine kuzu(?)  bulunur.

Yapının batısındaki narteks kuzey ve güney yönde çıkıntılar yaptığı için adeta transepte benzer ve bu çıkıntılar yapının çatısıyla aynı hizadadır(çizim1-2)

Naos:Üç nefli ve nefleri sütun sıralarıyla ayrılmış naosu vardır.Naosun batısında yukarıda az önce
bahsedilen kadınlar galerisi bulunur.

Nartekse uygun biçimde kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen olanlı olan galeri,nefler hizasında çıkıntılıdır.Orta nef hizasında yarım yuvarlak çıkıntı yapan galeri,yan nefler üzerinde önce batıdaki son sütunlara kadar,sonra içbükey ve dışbükey kıvrımlarla ikinci sütunlar hizasına kadar naosa uzanır.Naosta nef ayrımı,beşer sütunun bulunduğu sıralarla sağlanmıştır.Doğudaki ilk sütunlar,kare kesitli taşıyıcı biçimindedir.Yan nefler orta nefle aynı zamindedir.Doğuda ilk taşıyıcılar hizasında belirlenen bema,yan nefler ve orta neften bir basamak daha yüksektir.

Naosta nefleri sıralayan sütunlar basık kemerlerle bağlanır.Doğuda,duvarda üstteki kademeye oturan kemerler,batıda son sütunlara oturduktan sonra arşitrav biçiminde duvara bitişir.

Kare kesitli yüksek postamentlerin üzerinde bulunan sütunların gövdesi yeşil renkte boyanmıştır.Başlılar stilize
edilmiş Dor düzenindedir ve kartonpiyerden yapılmışlardır

Kilisede naosa açılan üç girişin biri batıda nartekste orta nef hizasında ikisi kuzey ve güneyde eksende
batıya yakın konumda karşılıklıdır.Batıdaki giriş dikdörtgen açıklık yanlardaki girişler yuvarlak kemerli açıklılardır.Nartekse açılan üç girişin biri batı ekseninde ikisi yanlardaki çıkıntıların doğusunda yer alır.Yapının güneyinde doğudaki ek mekanda bulunan ve bemaya açılan giriş içten örülerek kapatılmıştır.Yapının nartekse açılan girişleri de naosa açılan yanlardaki girişler gibi yuvarlak kemerli açıklıktır ve bu girişler eş boyutludur. Girişlerin çift kanatlı demir doğrama kapıları vardır

Yapının kuzey ve  güneyinde orta yükseklikte yer alan karşılıklı üçer pencere aynı hizada eş aralıklı ve eş boyutludur.Pencereler yuvarlak kemerli dikdörtgen açıklıktır.Doğu ve batı uçlarında üstte bulunan karşılıklı birer pencere küçük  ve dikdörtgen açıklıklıdır.Batıdaki çıkıntılarda da birer pencere bulunur.

Doğuda batıda üstte orta  nef hizasındaki üçlü pencere düzenlemesi karşılıklıdır.. Üçlü pencere
düzenlemesinde eksendeki pencere daha geniş ve basık kemerli iki yandakiler  simetrik ve yarım kemerlidir.Batıda eksende bulunan naos girişine iki yanda  simetrik ikişer kare pencere açıklık bulunur.Naosda bemanın doğu duvarında  kuzey ve yan nef hizasında üç niş güney yan niş hizasında iki niş ve güney  duvarına yakın bir niş daha görülmektedir.Bu sonuncusu daha büyüktür. Bemanın  kuzay duvarında bir küçük dörtgen niş daha vardır

Bu nişlerden bir tanesi  kutsal suyun saklanması için kullanılmaktadır.Doğudaki apsisin içinde bulunan
atlar masası tüm ortodoks kiliselerinde olduğu gibi tekbir parça desteğe oturmaktadır. bu destek anlaşıldığı kadarıyla devşirme malzemeden yapılmıştır

Apsis dışa taşkın ve yuvarlak yarın daire olup semer dam çatının tüm yüksekliğini kapsamaz.

Semer dam çatı alınlığında yapının üçlü pencereleri görülür.Ne naosta ne de apsis altında bir mahzen veya alt yapı yoktur.Yapılan incelemelerde herhangi daha eski bir yapı kalıntısına veya devşirme malzemeye rastlanmamıştır.

Sadece kuzey duvarı dışında batıya yakın bir vaziyette duvar altında altıncı yy a it olan korent düzeninde geç antik bir başlık vardır. Bunun haricinde başka antik bir parça yoktur.

Dışta sıvaları dökülmüş olan yapı, kaba yontu taş ve tuğlayla inşa edilmiştir.Köşelerde düzgün kesme
taş tuğla kullanılmıştır

Kuzey ve Güney cephelerinde tuğla sıraları vardır.Yapıda derz araları kalın olup tuğla kırıntıları da içeren pembe renkli yumuşak harç kullanılmıştır.Doğuda ve Batıdaki pencerelerin kemerleri taşla kuzey ve güneydeki pencerelerin kemerleri tuğla ile örtülüdür.Cephelerde antik olmayan daha önceki yüzyıllarda Osmanlı Döneminde yaşamış Rumlara ait devşirme parçaların cephede kullanıldığı görülür

Yapıyı Saçak altında taştan iki düz silme arasında bir dış bükey silme dolaşmaktadır.Bu da sıvayla kaplanmış olup dökülen sıvaların altında tuğla örgü görülür.Yapı önceden de bahsedildiği gibi semerdam beşik çatıyla örtülüdür.Bu çatının altında orta nef üzerindeki örtü sistemi beşik tonozdur.Yan nefler ahşap düz tavanla kapatılmışlardır.Tüm örtü sistemi bağdadidir.Örtü içten Horasan kaplama ve sıvalıdır.Naosta orta nefin örtüsü eteğinde iki yanda birer içbükey silme bulunur.Silme yüzeyi dizi halinde yuvarlak içinde haç motifleriyle bezenmiştir.Tonoz ortasında ve örtünün etekleri boyunca birer sıra siyah renkte haç motifi uzanır.Pencerelerin önünde ve alınlılarında da haç motifi kullanılmıştır

Naosta orta nefin tonozu ortasında yer alan madalyonda Pantokrator İsa tasviri görülür.Kemerlerin orta nefe bakan yüzünde sütunlar hizasında bulunan madalyonlarda Havarilerin portrelerinin vardır.Apsis yarım kubbesinde sıva üstüne yapılmış İsa ve Havrielri taviri yer alır.

İkonastasis ve bazı İkonalar:İkonastasis Ortodoks kiliselerinde apsis ve bemayı cemaatin durduğu
yer olan naos dan ayıran bşr çeşit duvardır ve üzerinde Yunanca resim anlamına gelen ikonalar bulunur.Bu ikonalar belli bir program çevresinde ikonastasise asılır.Edirnekapı Aya Yorgi kilisesinde deahşap bir ikonastasis bulunur.Bu ikonastasis üstten üçgen alınlıklıdır.

Bu ikonastasis paye biçiminde sütunçelerle dilimlenmiş ve panolar halinde düzenlenmiştir.İkonastasis in apsise olan girişinin hemen kuzey yanında daima Meryem Ana ikonası güney bitişiğinde de İsa ikonası bulunur.Meryem ananın hemen kuzey bitişiğinde kilise kime ithaf edildiyse onun resmi vardır.Burada da Aya Yorgi görülmektedir.Üzeri sonradan adak gümüşüyle kaplanmıştır.Siyah renkte boyalı ikonastasisoyma ve kabartma tekniğinde bitkisel ve geometrik motiflerle süslüdür.Üstteki panolarda yarım yuvarlak güneş kursu üçgen alınlıkta ve alttaki panolarda ışın demetleri kullanılmıştır.En üst sırada İsanın hayatından sahnelerin olduğu resimler vardır.Alt sıardaki büyük çerçeve içinde olan ikonalar kuzeyden güneye doğru Aya Konstantinos,Ayia Helene(annesi),Aya Yorgi,Meryem ve Çocuk İsa,İoannes Prodromos(vaftizci Yahya) ve Aya Basileos tasvirleridir.Meryem ikonası 1859 Aya Yorgi İkonası 1862 tarihlidir.(Aya Yorgi Hıristiyan azizi. Romalı bir askerken sonradan Hıristiyanlıkta aziz ilan edilmiştir. Yunanca aziz, kutsal anlamlarına gelen aya unvanı ile birlikte Hıristiyanlıkta Aya Yorgi olarak anılır. M.S 275-281 – Ölümü 23 Nisan 303,. Hayatı hakkında çok az şey bilinen, Roma İmparatorluğu’nun bir askeri iken Hıristiyanlara zulmetmeyi reddedince idam edildiği sanılır. Bugün Kapadokya’da bulunan Güzelöz köyüne dehşet saçan bir ejderhayı öldürmesi hikâyesi Orta Çağdan beri dillerde dolaşır.İslami kaynaklarda ismi Cercis Aleyhisselam olarak geçer ve peygamber olduğu düşünülmektedir.Evliya Çelebi Seyahatname isimli eserinde Diyarbakırdan (Silvan İlçesi) bahsederken buranın “Cercis Nebi” ümmetinden insanlar tarafından kurulduğunu söylemiştir.)

Naosda kuzeydeki taşıyıcı sıranın doğudan üçüncü sütununa oturan anbon ahşaptır.üzerinde aplikasyon tekniğinde haç vardır ikona asılmamıştır.Güneydeki taşıyıcı sıranın doğudan üçüncü sütunu önünde ahşap despot koltuğu bulunur Bu sadece Patriklerin oturabileceği bir koltuktur.Üzerinde kabartma tekniğinde bitkisel motifler yer alır.

Son olarak bu kilisede bulunan önemli bir ikonadan bahsetmeden önce yapıdaki bazı kitabeler değinmek istiyoruz.Tanzimat dönemi Rum Kiliselerini çalışan Zafer karaca altı adet kitabe tesbit etmiştir.Kitabelerin tasnifinde numaralandırma denemesine girişen Karaca kronolojik yönteme göre sıralamıştır En eski kitabe 1726 yılına aittir yapının geçirdiği restorasyonu anlatır.İkinci kitabe 13 Eylül 1836 tarihli olup bugünkü yapının mimarı  Hacı Nikolaos un adı zikredilmektedir.Üçüncü kitabe Sisanion dan İoannis Nikolaos a ait bir mezar kitabesidir 1836 tarihlidir.Dördüncü kitabede bir mezara ait olup İoannes adlı bine aittir o da 1836 yılına tarihlenir.Beşinci kitabede mezara ait olup 1836 yılından Kosma Stefana aittir,Altıncı kitabe 1998 yılından olup bir restorasyondan ve İstanbul Rum Patriği Bartholomeos tan bahseder.

YENİ MARTİR(ŞEHİT)AZİZ YEORGİOS İKONASI

1808 Yılında Yanya da  doğan Yeorgios(veya Georgios-Yorgi).Türklerin hizmetinde çalışan ve adı Gavur Hasan olarak bilinen genç bir  delikanlıydı.Ahırlarda çalışarak hizmetçilik yapıyordu.Annesi ve babası  hıritiyan ve kendisi de Hıristiyan olduğu halde Türkler tarafından Müslğman  kabul edilmiş hatta Hasan ismi verilmişti.1837 yılında hıristiyan bir kız olan  Eleni ile evlendi.1838 de doğan çocuklarını bir hritiyan olarak vaftiz ettirnce Türkler bunun islamdan dönme mürted olduğunu sanıp yargıladıktan sonra idam  ettiler.Yanyalı bu martirin İstanbulda bilinen tek ikonası bu kilisededir ama  yeni olup 20yy başına aittir.Bu ikonada tam boy olarak gösterieln Yanyali Yeorgios elinde haç tutar şekilde tasvir edilmiştir.Resmin arkasında onun eski  kimliğini vurgulayan mimariler yer alır Bunlar camilerdir bir tanesinin  üzerinde hilal vardır.Alt Sıralarda ise Padişahın veya kadının önünde yargılanması, mahkemeye götürlmesi asılması ve gömülmesi anlatılmıştır. Ayakta  duran halinde Yunanlıların milli kıyafeti olan palikarya kıyafeti giyerken  resmedilmiştir.

Tüm mimari özelliklerinin yanı sıra bu tip tarihi açıdan çok önemli eserleri barındıran Edirnekapı Aya Nikola kilisesinin şehrin mimarlık tarihinde oynadığı önemli rol bellidir. Yapının son devirde yapıldığı anlaşılan sıvaları dökülmüş tuğla kısımlarında kullanılan derzler ve tuğla sıraları ortaya çıkmıştır.Yapılacak bir restütisyon denemesinde derzlerin sağlamlaştırarak sıvasız bırakılması uygun olacaktır.Tüm bunları yaparken özellikle kuzey duvarında dıştan da görülen çatlaklıklar en önce ele alınması gereken konudur.Şu andaki durumu hiç de iyi olmayan yapının geç kalmadan restore edilmesi gerekmektedir

Doç.Dr.Ferudun Özgümüş

İstanbul Üniversitesi