İbrahim Ethem Gören, şehir plancısı ve restorasyon uzmanı Erhan Uludağ ile Nalçacı Halil Dergâhı özelinde tarihi eser restorasyonu üzerine bir söyleşi yaptı

Buradan, restorasyona geçelim isterseniz… Cami ve dergâhın mimari plan özellikleri nelerdir?

Halvetiliğin Şabani koluna mensup Mudurnulu Nalçacı Şeyh Halil Efendi tarafından muhtemelen 17. Yüzyılın ilk çeyreğinde yapılmış olan Nalçacı Dergâhı aynı zamanda tevhidhane olarak kullanılan mescidin Maraş Valisi Abdullah Paşa (ö.1756) tarafından minberle donatılmasıyla cami-dergâh niteliğini kazanmıştır. Zamanla harap olan dergâh 1874 yılında Namık Paşazade Hüseyin Cemil Paşa (ö.1889) tarafından tamir ettirilmiş, bu sırada Nalçacı Şeyh Halil Efendi’nin kabri üzerine bir türbe inşa edilmiştir.

Dergâh günümüze ulaşmadığı ve mimari özelliklere ait henüz görsel bir belge bulunamadığı için yapıların mimari özelliklerini ancak yazılı kaynaklardan öğrenebiliyoruz. Yazılı kaynaklardan öğrendiğimiz bilgileri de ancak dönem yapılarıyla karşılaştırarak anlamak mümkün olmaktadır.

Bu bilgiler ışığında kareye yakın dikdörtgen planlı, ahşap duvarlı ve kırma çatılı olduğu anlaşılan mescit-tevhidhanenin, geç dönem Osmanlı mescitleriyle aynı özellikleri paylaştığı rahatlıkla söylenebilir. Avlu (kuzeybatı)  yönünde, dikmelere oturan bir son cemaat yeriyle donatılan mescit-tevhidhanenin muhtemelen güneybatı yönünde, üst kattaki kadınlar mahfiline çıkan merdivenin yer aldığı bir mekân bulunmaktaydı. Bu bölümün de arkasında, koridor veya revak türünden bir mekânla mescit-tevhidhaneye bağlanan muhtemelen iki katlı bir kanat bulunmaktaydı. Dergâhın diğer bölümlerinden görece soyutlanmış olan bu kanat büyük ihtimalle dergâhın harem dairesiydi.

Cümle kapısının açıldığı küçük avluyu diğer iki yönden (güneybatı ve kuzeybatı yönlerinden) kuşatan ve mescit-tevhidhaneye bağlanan, iki katlı olduğu tahmin edilen diğer kanadın ise selâmlık olduğu söylenebilir. İ. Hakkı Konyalı’nın “meşruta” olarak nitelediği bölüm olduğu anlaşılan bu kanatta, bir sofa etrafında he katta ikişer odanın olduğu varsayılabilir. [8]

Dergâh, Cumhuriyet döneminde hangi yıllara kadar ayakta kalmıştır?

Dergâh Cumhuriyet döneminde bakımsızlıktan yıkılmıştır. 1940’larda halen varlığını sürdürmekte olan Nalçacı Halil Efendi Türbesi de bu tarihlerden sonra yıkıma uğramış ve ortadan kalkmıştır. Dergâhtan günümüze boş bir arsa ve hazire dışında hiçbir şey ulaşamamıştır.

Tekkeden günümüze boş bir arsa ve hazire kaldığını söylediniz… Tekke ne kadar bir süre metruk vaziyette kalmış?

1930’lu yıllaradan itibaren işgal edilip arsa üzerine gecekondular yapılmıştır. Bu gecekondular ancak 2006 yılında kaldırılabilmiş ve arazi işgaleden kurtarılmıştır.

Nalçacı Tekkesi’ni ve camiini yeniden inşa ve ihya sürecini anlatır mısınız? Mimari planı nasıl buldunuz? Tekkeyi temelleri üzerinde yeni baştan inşa ederken nelere dikkat ettiniz? 

Nalçacı Dergâhı 2005 yılında İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından Bosnavî Mehmet Tevfik Efendi Nalçacı Halil Külliyesi Yaptırma ve Yaşatma Derneği’ne ihya edilmek üzere tahsis edilmiş. Dernek, restorasyon projelerini hazırlatıp zorlu bir süreçten sonra projeler, Koruma Bölge Kurulu’nca 3 Haziran 2008 tarihinde onaylanmıştır.

Proje onayından sonra Taşınmaz Kültür Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payına Dair Yönetmelik hükümlerin yararlanmak üzere Üsküdar Belediyesi kanalı ile İstanbul İl Özel İdaresi’ne müracaat edilmiş. 2009 yılında İstanbul İl Özel İdaresi’nce Restorasyon bedelinin %80’i Özel İdare Fonu’ndan karşılanmak ve %20’si ile toplam bedelin KDV’si Üsküdar Belediyesi tarafından ödenmek üzere fon tahsis edilmiştir. 2009 yılı sonlarına doğru Üsküdar Belediyesi tarafından açılan ihaleye iştirak ettik, ihale uhdemizde kaldı ve işe başladık.

Bu süreç ne kadar vaktinizi aldı?

Öncelikle projenin arazi aplikasyonunu yaptığımızda hazire alanındaki 4-5 tane mezarın, mescidin içinde kaldığını fark ettik. Bu mezarlar, esasında dergâh yıkıldıktan sonra defin yapılmış kabirler. Durumu belediyeye bildirdik ve proje tadilatı yapılması ve Koruma Bölge Kurulu’nda onay alınması istenildi ve projeler tekrar revize edilerek Koruma Kurulu’na sunuldu. Ancak bu süreç yaklaşık 4,5 ay işe başlanmasını geciktirdi.

İşe başladığımızda yine birtakım sıkıntılar ve işi geciktiren süreçler yaşandı. Hafriyata başladığımızda 6-7 katlı komşu binaların bodrum katlarının olmadığını tespit ettik, sağlam zemin 3-4 mt. derinde olduğundan mecburen dergâhın temellerinin sağlam zemine oturması gerekiyordu. Hafriyat esnasında komşu binaların kayma tehlikesi ortaya çıktı. İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi’nden uzman hocalardan statik rapor alarak bu rapora göre tedbirler alıyorken, nisan yağmurları aman vermiyor, diğer taraftan İSKİ kayıtlarında yer almayan bir isale hattının arsanın tam ortasından geçtiğini kazı sırasında isale hattının patlamasıyla hem İSKİ hem de biz öğreniyorduk.

Ortaya çıkan statik sorunlar proje tadilatı ihtiyacını doğurdu. Malumunuz projede yapılacak her türlü değişiklik Koruma Kurulu onayını gerektiriyor. Dolayısıyla süreç uzamış oluyor.

Tekke ve caminin mimari üslubundan bahseder misiniz?

Projeler hazırlanırken eski tekke yapılarına dair görsel belge olmadığından restorasyon projesi betonarme temel ve çelik konstrüksiyon üzerine ahşap kaplama olarak zor-bela onaylanmış. Projenin onayı sürecinde bir hayli sıkıntılar yaşanmış, projenin onaylanmaması yönünde ciddi itirazlar yaşanmış.

Statik sebeplerden proje tadilatı gereği ortaya çıkınca hazır kurul süreci yaşanacakken projede de bazı değişiklikler yaptık.

Yapıyı tamamen geleneksel usullere göre, temeller ve zemin kat kâgir, üst katlar ahşap yapalım dedik ancak bu teklifimiz uygun görülmedi.

Ancak temel ve bodrum betonarme, diğer katlar çelik yapı ile ahşap karma sistemde ve bağdadi duvar ve horasan sıva uygun görüldü. Bu arada ilk projede betonarme olan minareyi dönemine uygun kesme taş tekniği ile yaptık. Aynı zamanda yapılardaki kapı pencere ve diğer mimari elemanları dönemine uygun oranlarda revize ettik.

Bunun yanında kapı pencere tasarımlarının yanı sıra tavan planları değişti, diğer taraftan betonarme ihata duvarları küfeki taşıyla usulüne uygun yapıldı. Girişe klasik tarzda bir taç kapı ile taçlandırıldı.

Restorasyonda iç tezyinat unsurları neler?

Yapının orijinal haline ilişkin bilgiler yeterli olmadığından tezyinatına dair bilgiler de maalesef yok. Ancak az önce bahsettiğim proje tadilatı esnasında yapıların sadeliğini muhafaza etmekle beraber binalara güzellik katacak tarzda bazı değişiklikler yapıldı. En basitinden kullanılan mimari öğeler dönem örneklerine ne kadar yakın olursa o derecede güzelliği artıyor. Kapılar, pencereler, tavanlar gibi. Bunun yanında minber, mihrap ve vaaz kürsü projeleri değiştirildi, mescit kapısı oyma tekniğiyle kündekâri yapıldı. Mescidi süsleyen bir diğer unsur da avize… Avize, Cumhurbaşkanlığı Köşkü’nden hediye edildi.

Bu bağlamda soracak olursak Nalçacı Halil Camii takriben kaç yıl İstanbulluların hizmetinde olacaktır?

Yapıların periyodik bakımları yapıldıktan sonra bir sıkıntı olacağını düşünmüyorum. Dergâhın zaten artık bir vakfı var. İlelebet hizmet vermeye devam edecektir.

Süleymaniye, Yeni Cami, Selimiye, Rüstempaşa gibi Osmanlı kadim mimari eserleriyle günümüz Türkiye’sinde inşa edilen dini mimari yapıların ömürlerini karşılaştırıldığımızda Cumhuriyet döneminde yapılan dini ya da sivil mimari eserlerin hayatiyetlerinin daha kısa süreli olmasını neye bağlamamız gerekir? 

Günümüzde inşa edilen mimari yapıların ömürlerinin kısa olmasının asıl sebebi betonarmenin ömrünün yığma yapı ve horasan harçla kıyaslanmayacak kadar kısa olmasıdır. Bahsettiğiniz bu yapılar taş yapılardır ve ömürleri tabii ki daha uzundur. Günümüz çağındaki çevre etkileri de yapıların daha hızlı yıpranmasını artırmaktadır.

Osmanlı’dan günümüze intikal eden tarihi eserler ne hikmetse muhafaza edilemiyor? Tarihi yapılar yıkılıp gidiyor… Medreseler, çeşmeler, sibyan mektepleri, meşrutalar kederine terk ediliyor… Nerede hata yapılıyor? Bu sürecin önüne nasıl geçilebilir?

Bu konu derin olmakla birlikte, bahsettiğiniz yapılar Osmanlı vakıf geleneğinin ürünü eserlerdi. Bu eserlerin bir banisi olduğu gibi, eserlerin ilelebet yaşayabilmesi ve gereğinde tamir ve bakımlarının yapılabilmesi için akarlar da vakfedilirdi.

Son yıllarda bu eserlerin restorasyonları ve ihyaları yapılmaya başlandı ve ciddi çalışmalar yapılıyor. Ancak bu sorun ancak vakıf bilinciyle ve kültürel mirasa sahip çıkmakla çözülebilir.

Ülkemizdeki restorasyon çalışmalarına geçmezden önce sizin bu alandaki çalışmalarınıza değinelim… Sadece restorasyon yapıyorsunuz. Bu alana nasıl girdiniz ve şu ana kadar belli başlı hangi tarihi eserleri restore ettiniz? 

Sadece restorasyon değil, aynı zamanda günümüz inşaat sektöründe de uygulamalar yapmaktayız.

Eski eser restorasyonu işine, bu alandaki eksiklikleri görülerek, tarih ve kültür bilincini proje ile hayata geçirmek amacıyla başladık. Bugüne kadar ülkenin büyük bölümünde eski eser restorasyon projeleri hazırladık. Başta cami, mescit, medrese, tekke, çeşme, türbe, gibi vakıf kökenli eserlerin yayında havagazı fabrikası, un fabrikası, konut gibi sivil mimari olmak üzere 90’a yakın eserin rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri hazırlanmış, aralarında Mimar Sinan’ın da birçok eserinin olduğu bu yapıların da bir kısmının uygulamaları yapılmıştır.

Tarihi eser restorasyonunda nelere dikkat edilmelidir? Sık yapılan hatalar nelerdir?

Tarihi eser restorasyonu bir ekip işidir. Araştırma safhasından, çizim safhasına kadar teknik desteğe ihtiyaç duyar. Konusunun uzmanı kişilerin özveri ve aşk ile yapması gereken bir faaliyettir.

Kesinlikle ticari faaliyet olarak görülmemesi gereken eski eser restorasyonunda, kullanılan malzemeden işçi ve usta seçimine kadar dikkatli davranmak lazımdır.

Kullanılan malzemenin mevcut yapı ile uyumu, işçilik kalitesi, keyfi uygulamalar ve daha fazla kâr elde etmek amacıyla özensiz iş yapma ve imitasyon uygulamalar sıkça rastlanılan hatalardır.

Restorasyon projelerinin denetimi ne durumda? Denetim kuruluşları ve elemanları yeterli mi?

Restorasyonda uygulama içim gerekli denetim yetkisi Belediyeler, İl Özel İdareleri ve Vakıflar Genel Müdürlüğü bünyesindeki teknik elemanlardadır. Bu teknik elemanlar çoğunluklu yeterli denetimi sağlamaktadırlar.

Verdiğiniz bilgiler için teşekkür ediyorum…

Ben de ekibim adına gösterdiğiniz nazik alakadan dolayı sizlere müteşekkirim…

Dipnotlar

[1]    Sokağın adının tekkenin adından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Ancak ne hikmetse Hüseyin’in Hasan’a dönüştüğü görülmektedir. Aslında sokağın adı eskiden Nalçacı Halil imiş, 1976’larda ise Hunnabî (!) adını taşımaktaymış, daha sonra gûyâ aslına döndürülerek bu hale gelmiş (İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, I, İstanbul 1976, s. 237).

[2]    BOA, C.EV., 522/26356 (29 B 1268).

[3]    Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi’, II, Matbaa-i Âmire 1281, s. 215.

[4]    Üsküdar Selim Ağa Ktp., Tomar nr.122’den nakleden Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, I, İstanbul 2001, s. 285.

[5]   Ayvansarayî, a.g.e., II, s. 215.

[6]  Zâkir Şükrî Efendi, Die Istanbuler Derwisch-Konvente und Ihre Scheiche (Mecmû’a-i Tekâyâ), nşr. M. Sehan Tayşi – K. Kreiser, Freiburg 1980, s. 26.

[7]http://marmara.academia.edu/SadiSKucur/Papers/497776/Uskudar_Nalcaci_Seyh_Halil_Efendi_Tekkesi_Haziresi_Mezartaslari

[8] Prof. Dr. Mim. M. Baha TANMAN-Nalçacı Dergâhı’na İlişkin Rapor

Kaynak: Dünya Bülteni