YAPININ KONUMU 1956 yılında yapılan arkeolojik kazı sonucu açığa çıkartılan Nekropol kalıntılarına göre günümüzde Kruja’nın bulunduğu bölgede 7. ve 8. Yy. da yerleşim yeri olduğu anlaşılmaktadır. (Pete Bartl, Alabanian, p. 294). Murat Bey Camii, Kruja Kalesinin ana giriş kapısına birkaç yüz metre mesafededir. Halk arasında Büyük Cami olarak da bilinir. YAPININ TARİHÇESİ  Kruja, 1478 Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilmiş ve adı Akça Hisar olmuştur. Caminin kitabesine göre 1533-1534 yılları arasında muhtemelen Kale Kumandanı veya Sancak Beyi olan Nasuh Bey’in oğlu Murad Bey tarafından yaptırılmıştır (Bkz.belge-1).

Aynı kitabe caminin 1837-1838 yılında tamir ettirildiğini veya yeniden yapıldığını söylemektedir. Evliya Çelebi 1670 yılında Tiran Shoder’e giderken Preze’yi geçmiş olmalı fakat Kruja hakkında yazılmış bir şey yoktur. Bugünkü cami, mevcut haliyle 19. Yy. ilk yarısında restore ettirilmiş veya yeniden yapılmış olmalıdır. PROJE ÇALIŞMALARI

• RÖLÖVE

Yapının uygulamasının yapılması için öncelikle mevcut durumun tespiti gerekmektedir. Kruja Murat Bey Cami içinde restorasyon ilkeleri dikkate alınarak rölöve; mevcut durum tespiti, restitüsyon ve restorasyon projeleri hazırlanmıştır. Yapının mevcut durumu incelendiğinde; PLAN ÖZELLİĞİ Dikdörtgen planlı olan cami son cemaat yerini de içine alacak şekilde kırma bir çatı ile örtülmüştür. Yıkılan minarenin yerine çelik direkli beton minare son dönemde yapıya eklenmiştir. Kalenin duvarları dışında büyük bir caminin inşa edilmiş olması İslam’ın bu kent içinde önemli olduğunun göstergesidir.

Bugün görmüş olduğunuz cami 19. Yy. ilk yarısına dayanan bir restorasyondur. Tüm yapı 20.70 m. uzunluğunda ve 9.90 m. genişliğindedir. Fakat şekli düzensizdir. Caminin yerleştiriği arazi eğimlidir. Bu nedenle doğu duvarının büyük bir bölümü yol kotu aşağısında kalmaktadır. Cami harim bölümü önünde ahşap direkli açık son cemaat bölümü vardır. Harimi on pencere aydınlatır. Zemin ve üst kotlarda pencereler yerleştirilmiştir. Son cemaat ahşap direklidir ve direkler arası dairesel kemer formu ile geçilmiştir. Cepheler moloz ve kırık taşlar ile yapılmıştır. Ahşap hatıllarla belli kotlarda duvarlar birbirine bağlanmıştır. Cephelerde duvar üzerine sıva ve ince beyaz badana kullanılmıştır. Çatı örtüsü alaturka kiremittir (Bkz.fotoğraf-2). Yakın dönemde son cemaat direkler arası örülerek depo olarak kullanılmıştır (Bkz.belge-3).

Caminin plan şeması dikkate alındığında yapının 19. Yüzyıl mimarisini yansıttığı görülür ki yapılan dönem analizlerinde Beratta bulunan Bekar Cami, İbrahim Paşa Cami ve 2. Beyazıt Cami de plan özelliği olarak Murat Bey Cami ile aynı özelliklere sahiptir. Yapılan araştırmalarda diğer camilerin 18. Yüzyıl sonu ve 19. Yüzyıl başında inşaa edildiği tespit edilmiştir.

Ülkede bilinen en eski iki Osmanlı mezar taşı Kruja da bulunmuştur. Biri Davut Bin Ali Beye (1567) aittir. İkincisi Tahir Beyin Oğlu Nasuh Beye(1530) aittir. Nasuh Beyin 1533-34 yıllarında Kruja Pazarında inşa edilen camiyi yaptıran Murat Beydi. Kurucunun kendi ve babasının ismi ve inşaatın tarihi camide bulunan yazıtta yazmaktadır. Bu yazıt ve iki mezar taşı 1967den sonra müzeye gönderilmiştir. Camideki yazıtta binanın onarıldığı tarih (1253) yazılıydı. 19. yy. da Kaleye bir saat kulesi eklenmiştir. Son dönemdeki hali 1275 deki orjınal haline uygun olarak tamir edilmiş halidir.

 

Caminin ve avlu duvarının batı cephesi önünde tek katlı sıralı dükkanlar yer alır. Özgün minare yıkılarak mevcut çelik strüktürlü beton minare yapıya yakın dönemde eklenmiştir. Batı cephesinde bulunan taş kemerli ahşap kapı ile çarşıya inilen merdivenlere ulaşılır. Cami kot farkının çok fazla olduğu eğimli bir arazide inşa edilmiştir.3-3 kesitinde yol kotu ile cami bahçesi arasında yaklaşık 4.50 metreye varan kot farkı görülmektedir (bkz. Şekil 6).

YAPI İÇERİSİNDEKİ BEZEME ÖZELLİKLERİ Yapı içerisindeki kalem işleri duvar üzerine baskı sistemi ile yakın dönemde yapılmıştır. Yapı iç duvarları çimento harçlı sıva olduğundan kalem işlerinin özgün olmadığı kolayca tespit edilmektedir (bkz. Fotoğraf 3).

• RESTİTÜSYON PROJESİ

 

Murat Bey Cami’ nin restitüsyonuna yönelik olarak yapılan çalışmada, yapının bugüne gelene kadar gördüğü müdahaleler ve bunlar sonucunda farklı mimari niteliklere sahip olduğu dönemler anlaşılmaya çalışılmıştır. Yapının mekânsal olarak aynı olup mimari elemanlar bazılarında farklı özellikler taşıdığı bu dönemler tespit edilirken, çeşitli kaynaklardan yararlanılmıştır. Bu kaynakların birincisi ve en önemlisi yapının kendisidir. Üzerindeki kitabeden, Murat Bey Cami yapım ve onarım tarihini anlıyoruz. Bunun dışında mevcut boya ve sıva katmanlarından yapının geçirdiği müdahalelere ve alttaki katmanlara yönelik bilgiler elde ediyoruz. Yapıdaki çalışmaların yanı sıra Murat Bey Cami ile ilgili yapılan araştırmada yazılı ve görsel; kütüphanelerdeki ve arşivlerdeki her türlü bilgi ve belgeye ulaşılmaya çalışılmıştır. Yapının kendisinden sonra ikinci sırada görsel kaynaklar gelmektedir. Yapılara ilişkin bilgilerin bulunduğu görsel kaynaklar 1960 tarihli fotoğraflardır. Üçüncü tür bilgi kaynağı yapı ile ilgili yazılı kaynaklardır. Cami ile ilgili eski tarihlerde onarıma ilişkin kararlar ve çeşitli tarihlerde alınan Koruma Kurulu Kararları bulunur. Dördüncü bilgi kaynağı Murat Bey Cami ile belli ortak özelliklerin bulunabileceği diğer camilerdir. Bu nedenle değişmiş olan mimari elemanlarla ilgili olarak karşılaştırılmalı çalışmalar ile özgün kapı, pencere, kepenk gibi mimari elemanlara yönelik bilgiler araştırılmıştır. Cami, yapılan araştırmalar neticesinde 1533-1534 yılında yapılmıştır. Murad Bey Cami ile ilgili edindiğimiz en eski görsel belgeler 1960 yılına aittir (bkz. Belge 4). Daha sonra sırası ile 1977-1990 yıllarında çekilen fotoğraflarla yapının geçirdiği onarımlar belgelemektedir. Yapının dönemleri araştırıldığında cami üzerindeki onarım kitabelerinden yapının farklı zamanlarda müdahaleler görmüş olduğu anlaşılmaktadır (Bkz.belge3). Yapıdaki mevcut durum ve sınırlı sayıdaki mevcut kaynak incelendiğinde Murat Bey Cami’ nin de bu müdahaleler sonrasında mimari elemanlar mimari elemanların bazılarında farklılıkların olduğu bir dönem tespit edilmiştir.

1.Dönem Restitüsyon: Kitabesinde caminin 1837-1838 yılında tamir ettirildiğini/yeniden yapıldığını söylemektedir. Bugün ki cami, mevcut haliyle 19. Yy. ilk yarısında restore ettirilmiş veya yeniden yapılmış olmalıdır. Caminin tamiratı/ yeniden yapımı öncesine dair herhangi bir bilgiye sahip değiliz. 1837-1838 yılında yeniden yapılan yapının yapıdaki izlerden ve karşılaştırılmalı çalışmalardan yararlanılarak bu dönemine ait restitüsyonu çizilmiştir. Karşılaştırmalı çalışmalarda yapı ile aynı dönem olması ve Arnavutluk’ta bulunması nedeni ile Berat Şehrinde ki II. Beyazıd Cami ele alınmıştır (Bkz.fotoğraf4-5).

II.Beyazıd Cami 1492 yılında yapılmıştır. Ancak Murat Bey Camisinde olduğu gibi sonradan 1832-1833 yılında yeniden yapılmıştır. Plan ve cephe özellikleri Murat Bey Cami ile benzerlik göstermektedir.

 

 

 

1837-1838 Murad Bey Cami özgün plan şemasını korumaktadır. Rejim öncesi farklı işlevler için kullanılan caminin son cemaat mahalli kapatılmıştır. Rejim değişimi ile özgününe uygun olarak restore edilmiştir. Muhtemelen rejim sonrası onarım esnasında avlu içerisine abdestlik ve imam odası eklenmiştir. Minare değişmiştir. Yapı özgününde mahfil katına ulaşım minare merdiveninden sağlanmaktayken, günümüzde mahfil katına ulaşım harime eklenen ahşap merdivenle sağlanmaktadır.

Mevcut durumda minare beton ve çelikten yapılmıştır. Karşılaştırmalı çalışmalar ışığında özgün minarenin kesme taş olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca yapıdan gelen izler doğrultusunda bu cephede son cemaat mahalline açılan iki pencere olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde bu pencereler komşu parselde bulunan dükkânların cami ile bitişik nizam olarak yapılması nedeni ile kapanmıştır. Avlu cephesi rejim sonrası özgününe uygun olarak yeniden yapılmıştır. Yapıdaki mimari elemanlarla ilgili yapılan dönem analizlerinde; Kapılar: Geleneksel nitelikteki ahşap dış kapının ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. 1838 onarımında yapılmış olabileceği düşünülmektedir. Ahşap pencereler/kepenkler: Ahşap pencere ve kepenkler yenilenmiştir. Minber: Minber yenilenmiştir. Mihrap: Klasik üslupta ki sade görüntüsü nedeniyle caminin yapıldığı döneme ait olduğu düşünülmektedir. Kadınlar Mahfili: Özgün halini korumaktadır. Yer Kaplaması: Zemin döşemesi zaman içerisinde yenilenmiştir. Zemin kotu yükselmiştir. Kalem işi: Özgün değildir. Çimento harçlı sıva üzerine baskı tekniği ile yapılmıştır. Minare gözdesi, külahı ve şerefe parapeti: Özgün taş minare yıkılmış yakın dönemde çelik serenli beton minare yapılmıştır. Çatı kaplaması: Caminin ahşap kiremit çatı kaplaması yakın dönemde yapılmış onarım ile yenilenmiştir.

• RESTORASYON PROJESİ

• Yapıda yapılacak her türlü müdahalenin, yapıyla uyumlu, özgün malzemeye zarar vermeyen nitelikte olması gerekmektedir. Tüm müdahaleler, restorasyon projesi kapsamında tanımlandığı şekilde, paftalarda gösterilen alanlarda uygulanacaktır.

• Malzeme sorunlarına yönelik müdahaleler, sözü geçen malzemelerin konservasyonun da deneyimli konservasyon uzmanı denetiminde yapılacaktır.

• Harç ve sıvalara yönelik onarımlarda çimento içerikli harçlar kullanılmayacak, özgün harç karışımı  hazırlanarak uygulanacaktır.

MÜDAHALEYE YÖNELİK KARARLAR 1. Özgün olmayan sıvaların raspa işleminden sonra tespit edilen strüktürel sorunlar konunun uzmanlarınca değerlendirilecektir. 2. Yapıdaki nem sorununun çözümüne yönelik olarak restorasyon projesindeki gibi yapı çevresinde drenaj yapılacaktır. Çatıdan gelen nem sorununu engellemek için mevcut kiremit çatı kaplaması değiştirilecektir. 3. Yapıyla uyumsuz ekler kaldırılacaktır. 4. Harimde mevcut döşeme altından özgün döşeme çıkarsa belgelenecek, özgün döşemeyi korumaya yönelik müdahaleler alınacaktır. Öngörülmemiş durumlarla ilgili uzman görüşleri doğrultusunda yapılacak uygulamaya karar verilecek, koruma kuruluna sunulacaktır. CAMİ İÇERİSİNDE YAPILMASI ÖNERİLEN İŞ KALEMLERİ Sökümler 1a- Çimento harçlı sıvalar sökülecektir. 1b- Pencere sekilerinde ve sövelerdeki çimento harçlar temizlenecektir. 1c- Tüm ahşap pencere ve kapı doğramaları sökülecektir. 1d- Isıtma ve elektrik tesisatına ait kablolar sökülecektir. 1e- Zemin döşemesi sökülecektir. 1f – Özgün olmayan ahşap tavan sökülecektir. 2.Yapım 2a.Özgün harç karışımına uygun olarak sıvaların yenilenmesi 2b.Pencere sövelerinin çimentodan temizlenmesi 2c.Tüm ahşap ve kapı doğramalarının restorasyon projesine uygun detay ile imal edilmesi ve yerine montajı 2d.Zemin döşemesinin özgün malzemesine uygun olarak yenilenmesi 2e..Çürüyen ahşap tavanın özgününe uygun olarak yenilenmesi ÇATIDA YAPILMASI ÖNERİLEN İŞ KALEMLERİ Sökümler 1a- Çatı kiremitleri toplanacaktır. 1b.Çatı arasına girilerek, çatı stürktürü kontrol edilecektir. Eğer iyi durumda değil ise çatı strüktürü ahşap karkastan yeniden yapılacaktır. 2.Temizlik 2a-Çatı arası temizlenecektir. 3.Yapım 3a- Ahşap çatı strüktüründe taşıyıcılık özelliğini yitirmiş elemanlar özgün biçim malzeme ve detayına uygun olarak yenilenecektir. Eğer ki tamamına yakına çürümüş ise çatı yenilenecektir. 3b- Kiremit altı tahtaları yenilenecektir. Kullanılabilir durumda olanlar yerinde fırça ile emprenye edilmek sureti ile tekrar kullanılacaktır. Yeni ahşap elemanlar daldırma yöntemi ile emprenye edilecektir. 3c- Kiremit altında iki kat su izolasyonu kullanılacaktır. 3d- Çatı arasına serilebilir türden ısı yalıtımı uygulanacaktır. MİNAREDE YAPILMASI ÖNERİLEN İŞ KALEMLERİ  Temizlik 1a- Minare şerefesinde ve merdivenlerinde temizlik yapılacaktır. 2.Yapımlar 2a-Minare kaidesi betonarmeden inşa edilmiştir. Kaide üzerinde yağmur suları terse yönde cami beden duvarına doğru tahliye edilmektedir. Kaide seviyesinde suyun bahçeye tahliyesinin sağlanması için gerekli eğim verilerek yalıtım uygulaması yapılacaktır. 3. Montaj 3a- Aydınlatma* 3b- Ses sistemi** CEPHELERDE YAPILMASI ÖNERİLEN İŞ KALEMLERİ Söküm 1a- Niteliksiz derz ve sıvalar sökülecektir. 2.Temizlik 2a- Mikrobiyolojik oluşumların temizlenmesi 3.Yapımlar 3a- Hidrolik kireç katkılı harç ile derz dolgusu – sıva  yapılması. 3b-Kıble cephesinde araştırma kazısı yapılarak temel ve zemin ilişkisi yerinde kontrol edilecektir. Çıkacak duruma göre zemin  ve temel güçlendirilmesi yapılacaktır.

Kruja Arnavutluk’un turizm açısından önemli bir yerleşim alanıdır. Cami cemaatinin ve müftülüğün ıslak hacimlerin genişletilmesi hususunda yoğun talebi vardır. Yerinde yapılan incelemelerde mevcut tuvalet sayısının turistik bir yerde bulunan cami için oldukça yetersiz olduğu görülmüştür. Ayrıca camide sadece erkekler için abdesthane ve tuvalet yer almaktadır. Caminin fazla bir arazisi bulunmamaktadır cami ve çevresi incelendiğinde tuvalet yapılabilecek tek alan avlu mekanıdır. Caminin avlusuna zemin kotunun altında bir tuvalet mekanı yapılması önerilmiştir. Cami eğimli bir alanda inşa edildiğinden zemin kotunun altında inşa edilecek tuvalet yapısı tesisat açısından herhangi bir soruna neden olmayacaktır. Ancak avlunun küçük olması ve araç girişinin bulunmayışı tuvaletlerin yapılışı esnasında birtakım zorlukları beraberinde getirecektir.

A-Zemin araştırması yapılacak alan. Bu kısımda kazı yapılacaktır. Zemin ve temel durumu yerinde tespit edilerek çıkacak duruma göre zemin ve temel güçlendirmesi yapılacaktır. ONARIM UYGULAMALARI Restorasyon projesi araştırmalar sonucunda edinilen belgeler doğrultusunda yapının 19. Yüzyıl  restitüsyonuna göre hazırlanmıştır. Uygulama T.C. Başbakanlık Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı tarafından ihale edilmiştir. Yüklenici firma Türkiye, İstanbul E.S Yapı mimarlık Şehircilik Restorasyon sanayi Ticaret ve Limited Şirketidir. Yapıdaki onarımların iki önemli ayağı olmuştur. 1.si yapıda yapılan güçlendirmeler, 2.si ise yapıdaki niteliksiz eklerin ayıklanmasıdır. Buna göre; GÜÇLENDİRME ÇALIŞMALARI Proje aşamasında yapı ile ilgili her hangi bir raspa çalışması yapılamadığından güçlendirmeye yönelik öneri ve çözümler uygulama aşamasına bırakılmıştır. Uygulamada öncelikle yapı iç ve dış cephelerinde çimento harçlı sıvalar itina ile raspalanmıştır. Çıkan veriler Müşavir firma, yüklenici firma ve Tika kontrollüğünce değerlendirilmiş, yapılan toplantılarda karara bağlanmıştır. Buna göre;

• Yapılan raspalarda yapıda ciddi bir strültürel bozulma tespit edilmemiştir. Bu uygulama ve yapı adına olumlu bir tespit çalışması olmuştur. Öncelikle duvarlarda çürüyen ahşap hatıllar özgününe uygun olarak ahşap malzeme ile özgün ebatlarında yenilenmiştir. Ahşaplar emprenye edilmiştir.

• Duvarlarda kılcal çatlaklar (1 cm. genişliğine kadar olan çatlaklar) tespit edilmiştir. Bu bölümlere özgün harç karışımına uygun şerbet ile enjeksiyon yapılmıştır.

• Son cemaat ahşap strüktürü çürüdüğünden hepsi özgününe uygun sert ağaç ile özgün ebatlarında yenilenmiştir.

• Çatı arasına uygulama sırasında girildiğinde makasların işlevlerini yitirdiği, ahşap elemanların büyük bir kısmının çürüdüğü ve taşıyıcı elemanlarda burkulma olduğu tespit edilmiştir. Kontrollük teşkilatınında onayı ile ahşap çatı sökülerek, çatı formu ve sistemi bozulmadan ahşap elemanlarla yenilenmiştir.
• Çatı sistemi kurulmadan önce duvar üst kısmına hatıl vaziyesi görmesi amacı ile ahşap kiriş dönülmüştür.

• Abdestlik ve imam odasında çürüyen, taşıyıcı özelliğine kaybetmiş tüm ahşaplar özgün malzeme özelliğine uygun olarak yenilenmiştir.

Uygulama sonrasında cami, çürüyen ahşap hatıllar yenilenmiş, kılcal çatlaklara enjeksiyon yapılmış, cephe özgün harç özelliğine uygun olarak sıvanarak boyanmıştır. ( fotoğraf 10) NİTELİKSİZ EKLERİN KALDIRILMASI VE YAPILAN DİĞER İMALATLAR

• Özgün olmayan harim ve son cemaat zemin döşemeleri yapıdan uzaklaştırılmıştır. Alt kotta özgün döşeme tespiti yapılamamıştır. Yapının dönemi dikkate alınarak zemin döşemesi taş olarak yenilenmiştir. Cami  kullanımı dikkate alınarak kış şartlarının ağır geçmesi nedeni ile taş kaplama üzerine kadronlar ile ahşap kaplama yapılmıştır.

• Muhdes kapı ve pencereler yapıdan sökülmüştür. Yerine restorasyon projesinde onaylanan detaylara göre ahşap kapı ve pencere imalatı yapılmıştır. Kullanılan tüm ahşap elemanlar emprenyeli ve fırınlanmıştır.

• Yerinde korunan tüm ahşap elemanlara önce boya raspası yapılmış daha sonra emrenye sürülmüş ve boyanmıştır.

• Harim ve son cemaat tavanları özgün tavan tanzimine uygun olarak ahşap malzeme ile yenilenmiştir.

• Minber ve vaiz kürsüsü restorasyon projesine uygun olarak yeniden ahşaptan yapılmıştır.

• Harim içerisinde özgün olmayan kalem işleri raspa ile alınmıştır. Uygulamada cami dönemine uygun olarak kalem işi projesi hazırlanmış ve kontrol teşkilatı tarafından onaylandıktan sonra tezyinat sıvası üzerine uygulanmıştır.

• Çatı örtüsü yenilenmiş, alt yalıtımları yapılmıştır.

• Yapıda doğu cephesinin yol kotundan altta kalması nedeni ile oluşan rutubetlenme bu cephede yapılan drenaj ile önlenmiştir.

• Cephelerde çürüyen moloz taşlarda çürütme yapılarak

• Restorasyon projesinde son cemaat ön kısmında yer altında yapılması önerilen tuvaletlerin camiye çok yakın olması, strüktürel açıdan camiye zarar vereceğinden, son cemaat alt kısmında yer alan mevcut kısmi bodrumda projelendirilmiştir. Yeni tuvalet proje onayının alınmasının ardından bu bölümde tuvalet yapılmıştır.

• Altında abdestlik ve tuvalet önerilen üst kısmında imam odaı olan avlunun doğu köşesindeki müştemilatta projesine uygun olarak onarılmıştır.

• Minare cephe sıvaları raspalanmış, sıvası yenilenerek boyası yapılmıştır.

• Çevre düzenlemesi yapılan avlu ile birlikte cami ibadete açılacaktır.

 

 

 

İMALAT FOTOĞRAFLARI

 

 

 

 

UYGULAMA SONRASI

Kaynakça İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546), s. 375 ;Ayvansarâyî. Hadîkatü’t-ceuâmı, 196 a.e.: Camilerimiz Ansiklopedisi İhsan Erzi,  Hadîkatü’l-ceoâmi İstanbul 1987,s.11- 41-42 Mehmed Tevfik, Manastır Vilâyeti Tarihçesi, Manastır 1328, s. 89-90 Gökbilgin.,Edime oe Pasa Liuâsı, s. 426-428 Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimarî Eserleri IV, s. 396-397 M. Kiel. OttomanArchitecture in Albania (1385-1912), İstanbul 1990, s. 128-129. 164-167, 170-172, 288’den sonraki çizimler arasında plan-krokisi Kâmûsü’i-a’tâm.’V, 3919 Pepo Petrak, “Kater dekrete [fermanel te Sultan Bayazitit II Per Mirahor liyaz Beun”, Studime Historike, XX\/3, Tirane 1967, s. 217 BA. MAD, nr. 235; BA. TD, nr. 70, 167; Tı*mar Defteri. Sofya Millî Ktp., Or., nr. D 649, s. 26 İlhan Şahin — Feridun Emecen, Osmanlılarda Divan-Bürokrasi ve Ahkâm; II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri , İstanbul 1994, s. 60 İstanbul Vakıfları Tahrir Deften 953 (1546), s. 375 Ayvansarâyî. Hadîkatü’l-cevâmi’, i, 196 J. G. von Hahn, Albanische Studien, Jena 1854, s. 55 J. Godart, L’Albanie en 1921, Paris 1922, s. 94 Z. Shkodra, La uilie ai-banaise an Cours de la Renaissance Nationale, Tirana 1988, s. 159-162 Machiel Kiel, Ottoman Architecture İn Albania,1385-1912, İstanbul 1990, s. 162-172 N. Clayer. L’Albanie, pays des der-üiches. Berlin 1990, s, 362-367, 411-412 Kemal Özergin, “Rumeli Kadılıklarında 1078 Düzenlemesi”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, s. 251-309 Klltl Kallamata, “Sur la Restauration du Bazar de Korca”, Monumentet, II (1988). s.159-162